Oos-Vlaoms

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Ligking vaan 't Oos-Vlaoms binne 't verruimp Nederlandsetaolgebeed.

Oos-Vlaoms (otoniem Uuëst-Vlams) is de naom veur 'n gróp vaan Nederfrankische dialekte veural gesproke in de Belzje provincie Oos-Vlaondere. Taolkundeg gezeen nump 't 'n positie in tösse 't Wes-Vlaams (boemèt 't historisch 'n einheid waor) en 't Braobants (boedoor 't sinds de late middeliewe hendeg beïnvlood is). De dialekgróp is intern zier divers.

Dialekgebeed

't Dialekgebeed vaan 't Oos-Vlaoms vèlt veur e good deil same mèt de provincie Oos-Vlaondere, meh 't Oos-Vlaoms weurt neet in de ganse provincie gesproke. De dialekte gesproke in en roond Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen moot me zoonder mie es Braobants zien. De dialekte vaan 't Waasland (noordoostelek Oos-Vlaondere, de umgeving vaan Sint-Niklaas), 't Waaslands, zien e twievelgeval. Datzelfde gelt feitelek ouch veur 't Gents, wat, allewel tot 't in de Oos-Vlaamse hoofstad Gent weurt gesproke, veur dees dialekgróp hendeg atypisch is en hiel väöl Braobantse trèkke dreug. Ouch 't Ronses (in Ronse, tege de taolgrens aon) is e taoleiland.

Oos-Vlaomse dialekte weure evels ouch boete de provincie gesproke. 'n Euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaoms strek ziech oet e stök in de provincie Wes-Vlaondere, tot kort bij Tielt en Kortrijk (meh neet in die stei zelf!). Oos-Vlaoms weurt ouch vaanaajds gesproke op 't groondgebeed vaan de gemeintes Elzele (Ellezelles) en Lessen (Lessines), in de Waolse provincie Henegouwe en in de plaotse Philippine, Overslag, Zuiddorpe, Westdorpe en Sas-van-Gent in de Nederlandse provincie Zieland (en wel gemeinte Terneuzen). 't Waaslands strek ziech ouch tot in Zieland oet: 't weurt gesproke in Koewacht, Heikant, Sint-Jansteen, Clinge en Nieuw-Namen, gooddeils gemeinte Hulst. In de res vaan die gemeinte, boe-oonder de plaots Hulst zelf, sprik me 't Hulsters, ouch 'n euvergaanksdialek, nog minder typisch Oos-Vlaams es 't Waaslands. Tot slot huurt me nog e Waaslands dialek in Zwijndrecht, provincie Antwerpe, welke plaots vreuger bij Oos-Vlaondere hoort.

Taolhistorie

In de historie vaan 't Oos-Vlaoms zien drei versjèllende echelons te vinde, die alledrei hun spoere in de taol höbbe achtergelaote en alledrei gemaak höbbe tot de dialekte noch Wes-Vlaams, noch Braobants zien.

De oonderlaog, 't substraot, is Vlaoms; in vreuger gaof 't dao ein Vlaomse dialekgróp, die oongeveer sameveel mèt 't graofsjap Vlaondere. In de vreug en hoeg middeliewe laoge häör ingste verwantsjappe neet bij 't Braobants meh bij aandere westeleke dialekte: 't Ziews en 't Hollands. De mies karakteristieke kinmerke in 't modern Oos-Vlaoms zien de spontaan palatalisatie in wäörd wie puppe 'póp' en wulle 'wol', 't oontbreke vaan umlaut vaan de Aajdgermaanse *ô in e woord wie groen 'greun' (vergeliek Braobants gruun) en kaos 'kies' (vergeliek Braobants kees).

Allewel tot Vlaondere tot in de late middeliewe 't belaankriekste gewes waor gewees vaan de Nederlen, kaom dao vaanaof de veertienden iew verandering in. Stei wie Leuve, Breusel en Antwerpe bleujde sterk en hun taol stoont in hoeg aonzien. Zjus in zuidelek Braobant (Leuve en Breusel) waore aon 't ind vaan de middeliewe sterke taolveranderinge op gaank gekoume. De oosteleke Vlaomse dialekte naome sommege vaan die kinmerke euver, wie de breking vaan de aw ii in ij en de uu in ui en de verwijing vaan de diftonge eê en oô nao resp. ieë en uuë. In Gent gebäörde dat trouwes radicaolder es in de umgeving, wat vaan dees stad e soort quasi-Braobants taoleiland maakde. De Braobantsen invlood is de twiede laog.

De derde laog die me moot oondersjeie zien de nui taolveranderinge die hunnen oersprunk voonte in Oos-Vlaondere zelf. Väöl góng 't toch um veranderinge die neet in gans 't taolgebeed optraoje. Zoe verdween de tegestèlling tösse korte en lang vocaole (isochronie) en woorte de intervocalische plosieve p, t en k stumhöbbend gemaak.

Klaankversjijnsele

Me deit verkierd um te spreke vaan 'n Oos-Vlaomse klaanklier. De taolgróp is intern naomelek te versjèllend um ein klaanklier op te stèlle. Ieder zal deze paragraaf de typische klaank-kinmerke vaan versjèllende Oos-Vlaomse dialekte besjrieve. Toch zien 't zjus de klaanke, en neet de wäörd of de grammair, die de Oos-Vlaamse gróp (desnoeds negatief) definiëre t'n opziechte vaan aander Nederlandse dialekte.

Vocaole

't Fundamenteelste versjèl tösse 't Oos- en 't Wes-Vlaoms is de breking vaan de Aajdgermaanse *î en *û in twieklaanke. In 't Wes-Vlaoms zien die klaanke ie ([i:]) en uu ([y:]) gebleve of verkort tot i ([ɪ]) en u ([ʏ]). In 't Oos-Vlaoms tröf me variante aon vaan de ij en ui. Veur 't groetste deil vaan 't taolgebeed zien de realisaties è en ù (fonetisch [ɛ] en [œ]). In 't Waaslands kint me klaanke die perceis mèt 't Algemein Nederlands euvereinkoume ([ɛi] en [œi]). 't Gents en 't Hulsters höbbe zwoerder diftonge die mier aon 't Braobants herinnere: a(i) en oi of fonetisch [ai]/[a:] en [oə].

'n Aander kinmerk, wat zjus wie 't veureg vaan Braobantsen oersprunk is, zien de sjerper realisaties vaan de sjerplang ee en oo. Ouch 't Wes-Vlaoms kint, wie de mieste dialekte (meh neet 't Algemein Nederlands) die klaanke wel, meh dees streektaol realiseert ze conservatiever en minder extreem: es eê ([eə]) en oô ([oə]). In 't Oos-Vlaoms daorentege is 't ierste deil vaan die diftonge sterk geslote en gefronteerd, wat ieë resp. uuë (fonetisch: [iə] en [yə]) tot rizzeltaote heet. In 't Gents is dee naoslaag vervalle en zien de klaanke geëvolueerd tot lang monoftonge: ie en uu.

Centrerende diftonge vint me neet allein bij de aw ee en oo, meh ouch bij twie vaanajds korte vocaole: de i en u oet de standaardtaol klinke in de gewoen Oos-Vlaomse dialekte es [ɪə] respectievelek [ʌə]. 't Gents heet ouch daovaan lang monoftonge gemaak: [ɪ:] en [ʌ:].

De echte Oos-Vlaomse dialekte doen aon isochronie: dat wèlt zègke tot dao gei beteikenisvol versjèl besteit tösse korte en lang vocaole. In de typische dialekte zien lang vocaole kort gewore (riet [rit], beke [begə], open [opm]), in 't Gents gebäörde 't umgekierde (zitten [zɪ:tə], pad [pɑ:də], zot [zo:t). In 't Waaslands en 't Hulsts is 't versjèl tösse lang en korte vocaole bewoerd gebleve.

Wie al bove gezag höbbe de oosteleke umlautsversjijnsele in wäörd wie 't Hollands groen en kaas en 't Limbörgs greun en kies in 't Oos-Vlaoms neet plaotsgegrepe. 't Oos-Vlaoms deit daorin dus mèt 't Hollands mèt, 't Braobants mèt 't Limbörgs.

Consonante

Väöl Oos-Vlaomse dialekte höbbe nogal wiedgoonde elisies vaan consonante in 't midde vaan e woord, tösse vocaole in. Es dao 'ne consonant ewegvèlt, weurt de vocaol deveur verlengk, es oetzundering op de bove besjreve regel tot vocaole ummer kort zien. Opvallend is tot ze allemaol oontbreke in Gent, en ouch in 't Waaslands en 't Hulsters oonbekind zien.

Veural de -j- en -w- (väölal, meh neet altied, op plaotse boe vreuger 'n -d- stoont) weure dao dèks door getroffe: bloeien [blu:ən], eiers [æərs], ouwe [æ:ə]. Dit is 't geval in de mieste echte Oos-Vlaomse dialekte, meh neet in de euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaams en neet in Gent en de oosteleke randgebeie (zuug oonmiddellek bove).

De -g- tösse twie vocaole verdwijnt bekans eve dèks, al oontbrik dit kinmerk in 't uterste zuie (Ronse en umgeving): vliegen [vli:ən], mage [mɔ:ə].

De deletie vaan de -ng- is minder algemein: zij oontbrik in 't zuidooste (tot veurbij Oudenaarde en ouch zuidelek en oostelek vaan Gent oonbekind). Dit kinmerk noe maag vreuger in 't Gents ouch zien veurgekoume, wat bliek oet de versterking vaan dee klaank. Zingen weurt dao soms bekans zèingge ([zɛⁱŋɣə], neve minder extreem [zɛⁱŋə]), es dudelek contras tege 't 'boers' [zɛ:ən].

Ouch midde in e woord trejt 'n aander typisch Oos-Vlaoms kinmerk op: de verweiking vaan de tenues (hel plofklaanke) p, t en k tot mediae ([b], [d], [g]). De verbreiing vaan dit kinmerk is te verglieke mèt de elisie vaan de -ng- ('t zuidooste deit neet mèt), meh daan get algemeiner (zoe kump 't euveral in de umgeving vaan Gent veur): gieten [ɣidn], trekken [trægŋ]. 't Gents deit ouch hei neet aon mèt ([ɣɪⁱtə], [tʀæ:kə]).

Wie in 't Wes-Vlaoms en aanders es in 't Braobants is vaan de väöl verkoumenden oetgaank -en 't lèste lid bewaord gebleve en de sjwa geëlideerd. De -n weurt progressief geassimileerd tot [m] (nao 'n b of p) en tot [ŋ] (nao 'n k of gk). Dees articulatie kint me in Nederland oet de Nedersaksische dialekte. 't Gents deit hei neet aon mèt: wie in 't Braobants (en Limbörgs) sprik me hei allein de sjwa oet. Vaandao Gents pakke tege plattelands pakng.

Wie alle Wes-Vlaomse en de mieste Braobantse en Ziewse dialekte deit 't Oos-Vlaoms aon h-deletie, wat wèlt zègke tot de h neet veurkump. Hei-op zien in dees dialekgróp gein oetzunderinge.

Grammairversjijnsele

Wie alle zuideleke dialekte heet ouch 't Oos-Vlaoms drei woordgeslachte. 't Versjèl tösse manneleke en vrouweleke wäörd weurt, zjus wie in 't Wes-Vlaoms en 't Ziews, gemaak doortot vrouweleke wäörd op -e oetgoon (beke, vrouwe, wonde). Zelfs 't Gents deit dao-in mèt, oondaanks tot dao de miervouds-n neet weurt oetsproke. Dit heet es gevolg tot in Gent katte zoewel kat es katte kin beteikene. Hei-in steit 't Oos-Vlaoms tegeneuver 't Braobants (boe 't versjèl, zjus wie in 't Limbörgs, tösse mannelek en vrouwelek allein dependent-marking in de verwieswäörd te zien is).

Cultivatie

Dialekte weure in Vlaondere (nog) neet al te dèks opgesjreve en 't Oos-Vlaoms liekent dao-in nog get achter te stoon op 't Wes-Vlaoms. Wel is 't vertegenwoordeg in de popmuziek: eint vaan de bekindste 'Nederlandstaolege' leedsjes, De wilde boerndochtere vaan Ivan Heylen, is in 't Oos-Vlaoms. Begin 2009 woort in Vlaondere de rap Mijn leven vaan Andy 'Vijvenveertig' Sierens 'nen hit. Op e lieger niveau vaan bekindheid is 'n verzaomel-cd vaan Oos-Vlaomse dialekzengers versjene (Azuuë gezeid, azuuë gezoeng'n). In 't Land vaan Hulst weurt in 't dialek gezoonge door Ambras oet Westdorpe.

Literatuur

• Woordenboek van de Vlaamse Dialekten. Gent/Tóngere, 1979- (ouch veur Wes- en Frans-Vlaandere)
• F. Debrabandere, Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek. De herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden. Amsterdam, 2005
• E.J. van den Broecke-De Man en J.L. Eggermont, Dialecten in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen. Kloosterzande, 1982
• A. Joos, Waasch Idioticon. Gent/Sint-Niklaas, 1900; Sint-Niklaas, 1979
• L. Lievevrouw-Coopman, Gents Woordenboek. Gent, 1950, ⁴1974
• J. Taeldeman, "De vokaalstruktuur van de Oostvlaamse Dialekten" in Bijdragen en Mededelingen van de Dialectencommissie 51. Amsterdam, 1978
• J. Taeldeman, "Het Gents. Een eiland in het Oost-Vlaamse dialectgebied" in J. Kruijsen, N. van der Sijs (redd.), Honderd jaar stadstaal. Amsterdam/Antwerpe, 1999
• J. Taeldeman, Taal in stad en land: Oost-Vlaams. Tielt, 2005
• I. Teirlinck, Zuid-Oostvlaanders Idioticon. Gent, 1908-1922; Handzame, 1987
• I. Teirlinck, Klank- en Vormleer van het Zuid-Oost-Vlaandersch Dialect. Gent, 1924

Extern links

• De geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't Eekloos (Winkler, 1874)
• ...in 't Hulsters
• ...in 't Gents
• ...in 't Waaslands (Sint-Niklaas)