Middeliewse meziek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Paus Gregorius de Groete dicteert, geïnspireerd door d'n H. Geis ('n douf), de Gregoriaonse zaank aon 'ne klerk. Gregorius heel ziech intensief mèt de kèrkzaank bezeg, al woort de zaankcanon dee nao häöm is geneump pas twie iewe nao zienen doed vasgelag.

De meziek vaan de middeliewe umvat de meziek dee vaan zoeget 500 tot 1400 in veural Wes- en Midde-Europa is gemaak. Deils is de meziek vaan aander deile vaan de christeleke wereld ouch drin betrokke. Neet-westerse meziek oet deen tied weurt miestens neet detouw gerekend, al is zeker d'n Arabische meziek wel vaan belaank wienie me de Europese middeliewe geit oonderzeuke.

De stijlnaome romaans en gotiek, die in de arsjitectuur en beeldende kuns hiel algemein zien, zien in de meziekhistorie oongewoen, al weurt de Franse kèrkmeziek vaan de daartiende en veertiende iew soms wel ins 'gotisch' geneump. De meziek vaan de vieftiende iew weurt al tot de renaissancemeziek gerekend.

De mieste meziek dee in de middeliewe woort gemaak, woort neet opgesjreve meh oet de kop gezoonge of gespäöld. Pas roond 't jaor 800 kump 'n mezieknotatie op. Ouch genoteerde meziek woort nog dèks oraol euvergedrage; 't opsjrieve gebäörde allein veur de vastegheid. Väöl meziek is pas jaore of zelfs iewe nao 't componere op sjrif gezat, wat gevolge heet veur de betrouwbaarheid devaan. Daan nog is vaan de middeliewse meziek oonindeg mie bekind es vaan de meziek oet de aajdheid. Wat v'r traon euver höbbe, vertèlt ouch get euver de middeliewse sameleving. In 't begin woort allein kèrkmeziek opgesjreve, later ouch de meziek vaan d'n adel. Meziek vaan de börgerij weurt pas tegen 't ind vaan de middeliewe op sjrif gestèld. In de mieste gevalle is de componis oonbekind; dit heet alles te make mèt 't besjeie prestiesj wat kunstenere hadde en mèt de collectivistische weerdes vaan toen, boe-in me de aondach neet te väöl op ziechzelf wouw betrèkke.

Einstummeg kèrkgezaank

Zuug ouch: Gregoriaanse zaank

Oersprunk

Paasj oet 't Winchester-tropebook (980). De meziek is genoteerd in balkloes neume, die de zenger wel 'n idee geve vaan de melodie meh gein exakte toenhuugde aongeve.

Neume in kedraotnotatie. Intösse is de notebalk touwgeveug, zoetot toenhuugdes kinne weure genoteerd. Mèt de sleutel aon 't begin besteit euver de modus ouch geinen twiefel mie.

Mèt d'n oersprunk vaan de christeleke kèrkzaank oonderzeuk me ouch de wortele vaan de middeliewse meziek. Iewelaank waor dit naomelek d'n insegste meziek dee woort opgesjreve en dus noe nog oetgeveurd en oonderzeuk kin weure, en de ouch de miestummege meziek vaan väöl later is droet voortgekoume.

Christeleke meziek geit in eder geval deils trök op awwe joedse meziek en mesjiens ouch wel op Griekse en Romeinse meziek. Nog ummer gebruuk me in de kathelieke gezaange de Hebreeuwse wäörd alleluia en amen. Vaan de vreug-christeleke meziek is mer ein inkel gezaank bewoerd gebleve. Veur de res mote v'r 't doen mèt de tekste. Gezaange Kyrie, Gloria en Te Deum waore al in gebruuk ietot 't christendom legaol waor. De lèste twie zien dujelek gediech nao 't veurbeeld vaan de psalme. Toch deeg me meujte veur de christeleke meziek te oontdoen vaan dinger die me es 'al te joeds' zaog; wat dat inheel, versjèlde door de loup vaan de iewe.

Wie 't christendom ziech verspreide, oontstoonte al gaw lokaol tradities. Al roond 't jaor 600 wees paus Gregorius de Groete op de versjèlle tösse oosterse en westerse gezaange. Ouch daobinne gaof 't dujeleke versjèlle. Allein al binne Italië wèt me vaan d'n Aajd-Romeinse zaank, d'n Ambrosiaonse zaank (in Milaan), de Ravennese zaank en de Beneventijnse zaank. Tradities daoboete waore de Gallicaonse zaank (dee bès ouch in de Lieg Len kin höbbe gekloonke), de Keltische zaank en de Mozarabische zaank (de meziek vaan de christene in islamitisch Spaanje). De oosterse christene hadde de Byzantijnse zaank (dee ziech later bij de orthodoxe Slave tot de Znamennizaank zouw oontwikkele), de Syrische zaank, d'n Armeense zaank, de Koptische zaank en d'n Ethiopische zaank. Veur e groet deil, meh neet gans, hele de versjèlle ouch verband mèt e versjèl in ritus. Zoe waor d'n Ambrosiaonse ritus dujelek anders es de Romeinse ritus, dewijl de meneer vaan zinge door 't klei versjèl in plaots neet zoe groet zal zien gewees. Aon d'n aandere kant volgde de Mozarabe get wat väöl leek op d'n Ambrosiaonse ritus, meh waore hun gezaange muzikaol wezelek anders.

De väölheid aon stijle steurde de pause hendeg. Wie Sjarel de Groete ziech e wereldriek biejeinvereuverde en ziech in 800 tot keizer leet kroene, zaoge de pause hunne sjans um, op orders vaan Sjarel, 'nen uniforme ritus door te duie. De gezaange die daobij hoorte weure Gregoriaonse zaank geneump. Ze zien veural gebaseerd op d'n Aajd-Romeinse zaank, meh höbbe ouch kinmerke vaan de aander tradities. (De Byzantijnse gezaange kóste neet weure vervaange, ierstens umtot ze Grieks en neet Latijns waore, twiedens umtot 't Byzantijns Riek neet in Sjarel zien mach laog.) Veur te verzekere tot me in alle oetheuk de gezaange kós liere, woort e systeem bedach um melodieë op te sjrieve. Mèt zoegenaomde neume, striepkes, beugskes en puntsjes bove de teks, kós dat weure dujelek gemaak. Absolute toenhuugde woort nog neet opgesjreve; me mós daorum 't gezaank wel e bitteke kinne veur 't trök te kinne leze en veur te zinge.

Mèt 't doel vaan de neume veur ouge is 't neet gek tot wiedoet de mieste bewoerde gezaange Gregoriaons zien. Toch is ouch vaan de aander aw tradities nog ein en aander opgesjreve. Dèks gebäörde dat roond 't jaor 1000, kort veur 't memint tot die tradities gans zouwe verdwijne. Me nump aon tot de Gregoriaonse stijl in väöl gevalle al groeten invlood heet gehad en tot de gezaange toen al neet mie zoe aanders kloonke wie veur 800. Nao de restante vaan dees tradities is väöl oonderzeuk gedoon. De lèste decennia zien ze ouch opgenome, veural door Ensemble Organum.

Oetveuringspraktiek

De Gregoriaonse en aander gezaange woorte allezeleve neet oetgeveurd wie v'r ze allewijl hure. Allewijl klinke die gezaange naoventrint wie ze zien opgesjreve: alle toene zien zoeget eve laank en de zaank is diatonisch (dus trök te bringe tot de witte tósje vaan euze moderne piano), op de (dèks oetgesjreve) bes nao. Ouch klink de zaank in 't gemein oonbegeleid.

Me wèt evels tot chromatiek, in de vörm vaan leitoene nao bove of nao oonder, väöl veurkaom; theoretici sjrieve dreuver in hun tractaote. Volgens sommege gaof 't zelf kwarttoene drin, zoe good wie glissandi, zoetot 't rizzeltaot us zouw rappelere aon d'n Arabische meziek. Ouch meine väöl lui tot de groondtoen es bourdon ('ne constant aongehawwen toen) gezoonge woort door de basse in 't koer. Op de cd's vaan Ensemble Organum is die praktiek dujelek te hure, al waoge die ziech neet aon kwarttoene. Euver de meneer vaan zinge liet ziech neet al te väöl zègke, meh 't gief rei um aon te numme tot de oontspanne, klassiek gesjaolde meneer boe-op dat allewijl geit in deen tied neet gebrukelek waor. Iejer woort gezoonge wie dat noe nog op de Balkan gebäört: mèt huurbaar gespanne keel en e bitteke nasaol. 'n Aonwiezing daoveur is d'n expressieve klaank vaan 't Vox humana-rezjister op väöl aw örgele.

Instrumentaol begeleiing waor verboje, in 't begin zelfs strik verboje. Dit waor 'ne breuk mèt de joedse meziek, boe de psalme zoonder mie begeleid woorte (wie 't ouch in de Biebel zelf besjreve steit). Later in de middeliewe woort wel noe en daan gebruuk gemaak vaan 't örgel veur de cantor z'nen toen te geve. Mesjiens woort 't ouch gebruuk veur sumpel begeleiing. Dinkelek waor 't vaan groet belaank bij rippetities, wat 'n veurnaom rei zal zien gewees veur 't überhaup in de kèrk te haange. 'n Wijer oetzundering op 't instruminteverbod waore percessies, die op straot woorte oetgeveurd en daorum neet de sereen stèlte vaan de kèrk um ziech hadde. Instrumente holpe de percessie veur gehoort te weure.

De gezaange woorte veural oetgeveurd door manneleke stumme, umtot de mieste geisteleke jummers manslui zien. Mèt de opkoms vaan vrouwekloesters in de hoeg middeliewe woort 't Gregoriaons ouch door vrouwestumme gezoonge.

Indeiling

Middeliewse gezaange kinne op versjèllende menere weure ingedeild.

Ierstens kin me ze sortere op de plaots in de liturzjie. 't Gief gezaange veur de mès en veur de getije. Bij de ierste maak me versjèl tössen 't ordinarium (de vaste gezaange die in alle of de mieste mèsse trökkoume) en 't proprium (de gezaange die bij 'n speciaol mès hure, beveurbeeld de keersemes, de paosmès of de doejemès). Veural de gezaange vaan 't ordinarium zien dèks in hiel väöl versies besjikbaar.

Daan kin me de gezaange indeile nao d'n trant vaan zinge. Me maak versjèl tösse antifone, boebij twie koere um en um e veers zinge, en responsoria, boebij 't eine veurzenger gief en e koer wat häöm volg. In de praktiek gebäört 't wel tot e koer gewoen alles zingk.

Wijer kinne de gezaange nao hun eigesjappe weure ingedeild. De sumpelste zien reciteringe. Hei-in weurt 't groetste deil vaan de teks op ein inkel toen veurgedrage (de zoegeneumden dominant, zuug oonder), boebij allein aon 't begin en ind aander toene klinke, volgens e vas petroen. Muzikaol gevarieerder zien de syllabische gezaange. Dao-in heet, zjus wie bij de reciteringe, eder syllabe ein noot. Bij de neumatische gezaange zien dat 'rs e paar, dewijl bij melismatische gezaange e paar lèttergrepe (laank neet allemaol) ganse melodiefragminte kriege (de zoegeneumde melismata).

Tot slot deilt me gezaange in nao modus, dus in ein vaan de ach kèrktoensoorte. Zuug veur mie details hei-oonder.

Later oontwikkelinge

Mystica Hildegard von Bingen sjreef diverse sequense die radicaol kóste versjèlle vaan aandere kèrkgezaange oet häören tied.

Ouch nao 't opstèlle vaan de Gregoriaonse canon stoont de kèrkmeziek neet stèl. Al zoeget vaanaof 't begin weure bestaonde gezaange weer aongepas. Soms weure ganse melodiefragminte (de geneumde melismata) ingeveug, soms weure op bestaonde melisma's ouch nui tössetekste gesjreve, daan weer is zoewel de meziek es de teks orzjineel. Zoe'n touwveuginge weure trope geneump. Hun geregeld veurkoume is nog ummer e raodsel, aongezeen de kèrk ziech iejer zoeväöl meujte deeg veur de liturzjie geliek te trèkke.

Verwant aon de trope zien de sequense. Die zien nog e stök oetgebreider en stoon väöl mie op ziechzelf. Sequense kraoge mèt en mèt hun plaots in 't proprium. Zoe woort 't bekind Dies irae de vaste sequens veur de doejemès, en is Victimae paschali laudes deil vaan de paosmès gewore. Aandere zien mie veur de gelegeheid gesjreve. Vaan sommege wèt me ouch de componis. Zoe is Victimae paschali vaan Wipo vaan Boergondië (†1048) en weurt Dies irae touwgesjreve aon Thomas vaan Celano († ca. 1255). Thomas leet ziech inspirere door 't model vaan de Parijse geiseleke Adam Precentor († ca. 1146). Dee lèste zien tiedgenoet Hildegard von Bingen (1098-1179), actief in 't Rijnland en ing betrokke bij 't oontstoon vaan de cultuur roond vrouwekloesters, sjrijf ouch sequense.

De stijl vaan de sequense wiek sterk aof vaan de Gregoriaonse gezaange. De veersstructure zien anders, en de melodieë höbbe zoe hun eige karakter. Dit is zeker zoe bij Hildegard: häör sequense höbbe 'n enorm bereik (tot wel mie es twie octave), en hawwe ziech daomèt neet aon wat de theoretici veursjrieve euver 't bereik vaan de versjèllende kèrktoensoorte. Dit hingk same mèt de oonorthodoxe beelder die ze in häör tekste gebruuk. Me maag aonnumme tot zoe'n sequense mèt speciaol zengers in gedachte zien gesjreve.

Neve de trope en sequense versjijnt ouch 't litugisch drama. Heiveur weurt, mesjiens um 't volk nao de kèrk te trèkke, de dramatiek nao de kèrk gebrach. Ganse speule weure opgeveurd, ummer gezoonge. 't Passiespeul (al of neet mèt de weeropstanding) is 't ajdste en versjijnt al in de tiende iew in Ingeland. Daonao kump 't keersspeul. Later in de middeliewe veurt me ouch Biebelse (aajdtestamintische) drama's en mysteriespeule op. Mysteriespeule zien neet-Biebelse stiechteleke speule, beveurbeeld roond de woondere vaan Maria. Ouch op dit gebeed heet ziech Hildegard verdeenstelek gemaak: zij sjreef Ordo virtutum, e mysteriespeul roond allegorische figure die däögde en oondäögde veurstèlle (e soort drama wat pas later väöl populairder zouw weure).

Einstummege seculiere zaank

Lyrische poëzie woort in de middeliewe (zjus wie in de ajdheid) normaal gezeen gezoonge, meh in 't gemein steit gein melodie debij. Dèks woort die bekind v'roonderstèld, en daobij waor 't mer de vraog of 'ne componis deze meziek de iewegheid weerd voont. Daorum zien vaan de leedkuns oet de middeliewe hiel väöl mie tekste es melodieë bewoerd.

Troubadours

Miniatuur vaan Bernart de Ventadorn in e handsjrif.

Nao d'n Ierste Kruustoch begint d'n adel, in feite de militair elite vaan de middeliewe, sterk in aonzien te greuje. Al gaw oontsteit 'n oetgebreide riddercultuur. 't Is daorum neet zoe gek tot me in d'n twelfden iew veur 't iers ouch de meziek vaan d'n adel begint op te sjrieve. Aon d'n hoof weurt volkstaol gesproke; de tekste zien daorum ouch neet in 't Latijn.

Es ierste deit me dit in Zuid-Fraankriek. Diechters die me troubadours neump ('n verfransing vaan 't Occitaans woord trobador 'diechter, vinder'; verwant aon 't begrip trope wie bove besjreve) bezinge veural de typisch ridderleke idee vaan de hoofse leefde, die boven 't liefeleke oetgeit en 'n bekaans oonindege veriering vaan 'n dèks neet te kriege vrouw inhèlt. De kwaliteit vaan de poëzie al bij de ierste vaan hun verraojt tot ze hun kuns neet oet 't niks haolde, meh boe de traditie perceis vaandan kump is neet dujelek. Sommege hure d'n invlood vaan d'n Arabische meziek, aandere zeuken 't ieder in de regio zelf. De melodieë wieke in eder geval sterk aof vaan de kèrkmeziek. Wie me oet illustraties kin liere, woort de meziek ouch zoonder mie begeleid door instruminte wie de harp of de vedel. Umtot de troubadours dèks edele en dus amateurs waore, lete ze de oetveuring dèks aon speulmaander euver.

In tegestèlling tot de componiste vaan kèrkmeziek zien de troubadours hiel dèks bij naom bekind. D'n ierste waor allezeleve Wöllem IX vaan Aquitanië (1071-1127). Neet allein is heer d'n ierste dee zoeget maak, heer steit ouch jaorelaank allein in zien kuns, wat 't woersjijnelek maak tot aander troubadours 'm es veurbeeld naome. Pas nao zienen doed koume de ierste naovolgers op. Vaan de ierste ginneratie nao Wöllem is Marcabru mèt veerteg bewoerde veerze, boevaan v'r bij zeve de melodie kinne, de belaankriekste.

Pas bij de volgende ginneratie geit 't good los. Bernart de Ventadorn, dèks gezeen es de keuning vaan de troubadours, bleujde in de twiede hèlf vaan dezen iew. Zien poëtische vernuiinge woorte alum naogevolg. Ouch d'n hendeg productieve Giraut de Bornelh leefde in dezen tied. De populariteit vaan Bernart maakde 'n groete ginneratie aon naovolgers wakker, die roon 1200 actief woort. Gaucelm Faidit, Bertran de Born en Raimon de Miraval numme 't stekske vaan hun helde euver.

De bleujtied vaan de Langue d'Oc löp nao 1220 aof es gevolg vaan de kruustochte tege de Kathare die 't gebeed daan laamlègke - al moot me laatbleujers wie Peire Cardenal en Guiraut Riquier neet oetvlake.

Naovolging vaan de troubadourstraditie

Blaad oet 't Gruuthusehandsjrif mèt 't bekind Egidiusleed rechsoonder. De striepkesnotatie is dujelek te zien.

D'n troubadour heet oondaanks dat sjaol gemaak in groete deile vaan Europa. In Noord-Fraankriek weurt 't woord verfrans tot trouvère. De Zuid-Franse traditie mingk ziech dao mèt 't inheimse chanson de geste (ridderverhaol). Dit zien lang, epische gediechte en gein lyriek, meh sjijns woort ouch dit diechwerk gezoonge. Typische vörm veur de trouvères zien de lai, de virelai en de descort. In de pastourelle weurt op arcadische wijs 't sjiepersleve verhierlek. Mèt 't rondeau (rondeel) en de ballade zitte v'r op diechvörm die allewijl nog ummer bekind zien. Soms weurt e veers gewoen chanson geneump. Dees vörm duke ouch mèt regelmaot op in de miestummege meziek dee daan zjus in Noord-Fraankriek hendeg bleujt.

Trouvères weure neet zoe massaol bekind wie troubadours, meh mèt veurtrèkker Ernoul de Gastinois en meister Guillaume d'Amiens höbbe v'r toch twie groete naome.

Ouch in Duitsland bestoont al 'n epische diechtraditie, die zoonder twievel ouch gezoonge woort. (In dat leech maag me beveurbeeld 't werk vaan Heinric van Veldeke zien.) In 't Heileg Roems Riek stik 't vaan de ridders en hoeger edele, hun is väöl traon gelege um de ridderleke modes vaan de troubadours euver te numme. Zoeget tegeliek mèt Noord-Fraankriek - mesjiens nog wel e bitteke iejer - versjijne hei de ierste Minnesänger. 'ne Belaankrieke figuur is Walther von der Vogelweide (ca. 1170-1230). Vaan häöm is mer hiel wieneg meziek bekind, meh heer stoont in hoeg aonzien. Ouch Neidhart von Reuental (ca. 1190 - nao 1236) pas in dees traditie. In tegestèlling tot in Fraankriek zouw de Minnesängertraditie zoeget de ganse middeliewe blieve, zoetot me nog begin vieftienden iew wegleep mèt Oswald von Wolkenstein (1377-1445). De gildes vaan de Meistersinger zouwe zelfs nog tot in de achtiende iew blieve bestoon, al hadde ze allaank gein muzikaol rillevantie mie.

De troubadourstraditie sjoot ouch korten tied wortel in Italië, zeker in d'n tied vaan de Albigenzerkruustochte wie väöl troubadours nao Italië vlöchde. 't Werk vaan Dante en Petrarca vertuint dujelek hunnen invlood, al waor 't allein mer door 't thema vaan de oonbereikbaar leefde.

In de Nederlen woort ouch nao de Fransen trant aon d'n hoof gemusiceerd, en soms ouch wel in 't Middelnederlands gezoonge. De groetste traditie vaan Middelnederlandse lyriek moot me evels bij de börgerij zeuke. In de ummer rieker en mechteger stei vaan Braobant en Vlaondere (en later ouch in 't noorde) koume rederiekerskamers op, die de hoofse diechvörm wie 't rondeel en de ballade oppakke. Me maag rekene tot ouch die woorte gezoonge. De meziek is in e paar gevalle bewoerd gebleve. Bronne wie 't bekind Gruuthuse-handsjrif vaan roond 1400 tuine 'n oongewoen notatie mèt striepkes op 'ne notebalk zoonder sleutel.

Stiechteleke lyriek in de volkstaol

Hei en dao woort meziek mèt e religieus oonderwerp in de volkstaol gemaak. Dee maag me neet tot de geisteleke meziek rekene, umtot dee per se in 't Latien mós zien en daobij dujeleke liturgische veursjrifte te volge had. In de Italiaonse laudi spirituali en in Nederlandse gediechte vaan Hadewijch of Suster Bertken had d'n oteur de ruimte um zien of häör persoeneleke mystiek oet te drökke. Oet Duitsland koume de Geißlerlieder, die veural um penitentie drejje.

Studentelejer

't Umgekierde, seculiere meziek in 't Latien, kaom ouch veur. V'r höbbe dao zelfs al hiel vreug veurbeelder vaan. Tekste höbbe v'r al in de zèsde iew, bij Venantius Fortunatus (ca. 530-609). De ierste melodie veur e wereldlek leed is de Planctus cygni oet de negenden iew. Tot v'r dit allemaol zoe vreug al höbbe kump umtot de sjrifcultuur, ouch de mezieksjrifcultuur, veural in han waor vaan de monneke. Oonder hun studies hele ze ziech zeker bezeg mèt wereldse dinger, en noe en daan wijde ze dao poëzie aon. Zeker in de studentetied, veur de preestergeloftes, woort zoeget wel getollereerd.

In de loup vaan de middeliewe weure bij de Latijnse lesse weer dèkser de klassieke gestudeerd. Dit verriek de studentepoëzie. Noe oontsteit ouch 'n subcultuur vaan studente veur wee plezeer zwoerder weug es relizjie, de vagante. In de vagantepoëzie drejt 't, wie noe nog in 't studenteleed, veural um wien en um vrouwlui. De hoofse leefde is wied te zeuke, leefde is hei allein vleiselek. De ajdste boondeling vint me in de Carmina Cantabrigensia, geneump nao hun vindplaots Cambridge meh dinkelek roond 1050 op 't vasteland oonstande. Zoeget 'n iew later oontstoon de Carmina Burana. In tegestèlling tot de veurege zien hei bij e hemfelke leedsjes ouch neume genoteerd, zoetot me ze (mèt get reconstructiewerk) noe ouch kin zinge.

Miestummege meziek

Kwantitatief waor de miestummege meziek, entans veur zoewied opgesjreve, in de minderheid. Veur de meziekhistorie is 'r evels vaan immens belaank. Veur 't iers woorte sameklaanke in de meziek systematisch en consequent touwgepas. 't Speul vaan de hermenie, vaan spanning en oontspanning door versjèllende sameklaanke, weurt toen opgebouwd. Allewijl is 't veurkoume vaan hermenie/akkoorde 't allerveurnaomste wat westerse meziek vaan ander soorte meziek sjeit, en wat 'm zoe geleef maak.

Opkoms vaan 't organum

't Ierste miestummeg genre waor 't organum, lètterlek beteikent dit 'instrumint'; 't miestummeg zinge woort sjijns geassocieerd mèt 't gebruuk vaan instruminte. Hun bestoon steit veur 't iers zwart op wit in de negenden iew, es de theoretici Hucbald vaan Sint-Amand, Regino vaan Prüm zoewie twie anoniem (ouch wel aon Hucbald touwgesjreve) tractaote dreuver sjrieve. Zij neumen 't organum en stèlle vas tot daobij in octaove, in kwinte en mesjiens ouch in kwarte gezoonge kin weure.

't Organum wie hei gedefinieerd moot al oeraajd zien. Es jonge en volwasse manslui same zinge, zalle de ierste al gaw 'n octaaf hoeger zinge es de lèste. Nao de middeliewse meziektheorie heet me daan strik genome al miestummegheid (nao modern ideeë zeker neet!) en dus 'n organum. 't Zinge in kwinte of kwarte is neet zoe vaanzelfsprekend, meh gebäört wel ins bij oongelök es me neet direk de goje toen heet. Dat zal toen zoe good höbbe gekloonke tot me demèt is doorgegaange. Dit typ organum neump me strik organum of parallel organum. De oersprunkeleke stum hèt vox principalis, de twiede stum vox organalis.

De twie anoniem tractaote neume nog 'n aander soort, 't vrij parallel organum, en geve ouch oetgesjreve veurbeelder daovaan. Bij dit organum beginne de twie stumme unisono, meh daan goon ze oeterein um oetindelek op e versjèl vaan e kwint oet te koume en parallel te loupe. Aon 't ind koume ze weer same. Dit kin neet zoe gemekelek 'zoemer' oontstoon. Me meint daorum tot 'n rudimentair polyfoon traditie (zoegeneumde heterofonie) al moot höbbe bestande, mesjiens in de volksmeziek.

In de èlfde iew weure veur 't iers miestummege organa oetgesjreve (d.w.z. boete lierbeuk). Dezen trend kin me zien in 'tzelfde leech es de trope en sequense: me perbeert de liturzjie levendeger te make. Me vint organa beveurbeeld in 't Winchester-tropebook. Ouch Guido vaan Arezzo sjrijf dreuver. In de loup vaan die iew kump 't vrij organum op. Daobij kinne de twie stumme ouch in tegebeweging loupe. Dit begint in de buurt te koume vaan polyfonie wie veer dat noe verstoon: stumme die ziech neet oonderein bevestege meh tegenein ingoon. De volgende stap is 't melismatisch organum: de vox organalis zingk daan mierder note - soms zelfs hiel väöl - tege ein noot vaan de vox principalis. Dees traditie kump in de twelfde iew tot bleuj. Zjus wie bij de troubadours begint ze in Zuid-Fraankriek, um perceis te zien in de Sint-Martialisabdij vaan Limoges (Sint-Martialissjaol). Ouch in Castilië, in de populair beivaartstad Santiago de Compostella weurt e belaankriek book mèt organa biejeingebrach, de Codex Calixtinus. De groetste bleuj zal 't organum evels beleve in Paries.

Norte-Damesjaol

't Dreistummeg keersemesorganum Alleluia nativitas vaan Perotinus.

Aon 't ind vaan de twelfde iew bleujt 't geiselek leve in Paries op. De bisjop deit de Notre Dame bouwe, in de daan nuie gotische stijl, en ouch zaankmeisters weure aongetrokke. Vrij touwvalleg kinne v'r de naome vaan twie vaan de groetste zaankmeisters, Leoninus (actief zoe tösse 1160 en 1180) en Perotinus (actief aon 't begin vaan d'n daartienden iew). Allebei höbbe ze composities naogelaote die mèt hun (of minstens hun ginneratie) kinne weure verboonde.

Leoninus sjrijf nog rillatief traditioneel twiestummege organa. Wie heer ze maak hingk aof vaan 't orzjineel. Is 't gezaank zelf al melismatisch, daan gebruuk heer noot-tege-nootcontrapunt (dus veur edere noot in de vox principalis ouch ein in de vox organalis). Is 't veurbeeld evels syllabisch (dus mèt mer ein toon veur eder lèttergreep), daan maak heer de vox organalis hendeg oetgebreid, mèt èllelang melismata op eder noot vaan de vox principalis. Umtot zoe allein de ierste regel al hendeg laank kin weure, brik 't organum dao in de regel aof. De res vaan 't gezaank zal daan einstummeg zien oetgezoonge. Op die meneer zèt heer gezaange vaan zoeget alle soorte die de liturgie te beeje had.

Perotinus geit väöl wijer. Heer sjrijf ouch drei- en veerstummege organa, dus mèt twie daan wel drei voces organales. Dat is veur zoewied bekind 'n innovatie vaan häöm of in eder geval vaan de Norte Damesjaol. 't Inzètte vaan zoeväöl stumme beujt de meugelekheid tot oonindeg väöl variatie en e speul mèt sameklaanke. Dit hèlt 'r zoe laank vol tot ein noot in de vox principalis soms mie es 'n menuut blijf ligke en es 'ne bourdon ('ne constant aongehawwe toen wie die beveurbeeld 'nen doedelzak of drejlier maak) geit wèrke. Zoe heet Perotinus dèks aon ei woord genóg. In zien organa Viderunt omnes en Sederunt principes (allebei veerstummeg) is 't ierste woord 't insegste wat gezat weurt; al bie 't twiede woord geit me euver op Gregoriaons. Toch doort dat ein woord bij häöm menutelaank.

Mèt 't ambitieuzer en gecompleceerder weure vaan organa woorte hoeger eise gestèld aon de notatie. Vaanajds gief de Gregoriaonse mezieknotatie neet aon wie laank 'ne noot doort; euver de realisering daovaan loupe de meininge oeterein (zuug bove). Noe evels, zeker wienie miejer voces principales doorein kloonke, mós dat absoluut weure aongegeve. Me pasde de neume noe zoe aon tot ze 'nen ervaore zenger geinen twiefel lete euver welke noot laank waor en welke kort. Soms woorte de note ouch allemaol los gesjreve; me gebruukde daan 'ne longa veur de lange en 'ne brevis veur de korte toen. De meziek waor ummer dreideileg (dus drei korte toene of lang + kort) en kin in medern sjrif mèt 'n 6/8-maot weure gesjreve.

't Sprik veur ziech tot deze complexe meziek neet zoe gemekelek kós weure gezoonge mèt e koer vaan geiseleke veur wee meziek mer eint vaan de vakke waor. De organa woorte gedoon door soliste; es zij klaor waore, naom 't koer 't weer euver mèt Gregoriaons.

De sjaol vaan de Notre Dame beperkde ziech neet tot organa. Ouch de conductus had zien plaots in 't rippertoire. Dit is compositorisch zjus zoeget wie 't organum, meh heet gein bestaonde Gregoriaonse melodie es basis. 't Zien Latijnse tekste die direk miestummeg woorte gezat en ouch neet bij de officieel liturgie hure. In dit opziech liekene de conductusse op de trope (zuug bove). Zjus wie 't oganum kin de conductus noot-tege-noot gecomponeerd zien (conductus simplex), meh ouch oetwejjerende melisma's höbbe (conductus cum caudis). 't Genre vaan de conductus is neet beperk tot Paries; me vint ze ouch in Santiago.

't Motèt en de wereldse polyfonie

Dat lèste gelt zeker neet veur 't motèt. Heibij weurt bove 'n bestaonde Gregoriaonse melodie 'n aander teks gezoonge. De oersprunkeleke stum weurt noe tenor geneump, de bijgecomponeerde stum motetus. Later koume ouch motètte mèt twie touwgeveugde stumme veur - eder mèt hun eige teks. Gek genóg hoof de motètstum neet liturgisch of zelfs mer relizjeus te zien; al hiel vreug weure motètte mèt leefdespoëzie in de volkstaol gesjreve. Oondaanks dat nump me aon tot ze in eder geval soms in de kèrk höbbe gekloonke. Evegood woorte ze evels dèks boete de kèrk gezoonge, op de fieste vaan de gelierde elite.

In de twiede hèlf vaan de daartiende iew is de productie vaan organa en conductusse in Paries wel oetgestorve. 't Motèt heet noe de touwkoms. De vörm breit ziech in dezen tied sterk oet. 't Gief versjèllende subgenres, wie 't conductusmotèt (twie motètstumme zinge dezelfde teks) en 't motet enté, boebij e bestaond wereldlek leedsje of zelfs 'nen instrumentaolen dans bove 'nen tenor weurt gezat. De notatie weurt noe nog perceizer, umtot de ritmische variatie touwnump. 'n Typische vernuiing vaan deen tied is ouch d'n hoquetus ('hik'), boebij ein stum oetvèlt en door de aander weurt aongevöld. Dit tuint wie me ummer mie oetgeit vaan miestummegheid: dit effek kin neet weure bereik wienie ein vaan de stumme touwvalleg neet besjikbaar is. 'ne Motèttecomponis oet dezen tied boe v'r de naom noe nog vaan kinne is Pierre de la Croix.

Me geit in dezen tied ouch gans wereldleke meziek miestummeg sjrieve. 'ne Vörm wie 't rondeel - al bekind oet 't werk vaan de trouvères, zuug bove - weurt daan motètechteg gezat. Dit weurt ummer gewoener. Bij dit soort polyfonie is 't gebrukelek tot bove d'n tenor - wat hei neet mie beteikent es 'oonderstum' - nog 'ne contratenor kump, die ziech in e vergeliekbaar laankzaam ritme beweug. Allein de boveste stum is sneller en beweegleker. Dit liekent daorum mie op e 'leed' mèt 'begeleiing'.

Ars nova

In de veertienden iew geit de polyfonie ziech in Paries - en de res vaan Fraankriek - nog wijer oetbreie. Daobij oontwikkelt 't ziech ouch. Roond 1320 weurt me ziech ouch bewös vaan die veraanderinge. De polyfoniste vaan dezen tied neume hunne meziek Ars nova; dit is de naom vaan e tractaot vaan Philippe de Vitry (1291-1361) en weurt ouch beneump in 't werk Ars nove musice vaan Johannes de Meuris. Veural 't werk vaan Philippe de Vitry is dèks aongehaold.

Philippe lègk in zie book e nui notatiesysteem oet. Heer zèt veurtaon ritmische sleutele aon 't begin, die veer meugeleke maotverdeilinge aongeve. Zoe kin 't ritme perceizer es oets weure aongegeve. Nui, entans in de gesjreve meziek, is de twiedeilege maotverdeiling (in modern sjrif es 2/4 te notere); alle iejere middeliewse meziek boe 't ritme vaan te herleide vèlt waor dreideileg.

Wijer vernuiinge zitte in 't touwgenome gebruuk - en mesjiens veural ouch consciëntieuzer notere - vaan chromatiek, in de melodiek en in de organisatie vaan d'n tenor. Boe dit oersprunkelek 'ne melodische basis waor veur 'n miestummege compositie, weurt dit noe ummer mie 'n abstracte baslijn. In de veertienden iew oontsteit 't isoritmisch motèt, boe-in d'n tenor ei vas ritmepetroen heet (talea geneump) wat ummer herhaold weurt, op 'n ziech ouch herholende, meh neet eve lang melodie (color). Umtot dit 'n zoe abstrakte meneer vaan organisatie is, nump me aon tot d'n tenor entans soms instrumentaol woort gespäöld.

Gevolg vaan dit alles is tot de meziek mie es oets vaan pepeer kump, en neet, wie vreuger, improviserentere weurt gemaak en daan pas op pepeer gezat. Ouch is de Ars nova vaan groet historisch belaank, umtot 't d'n ierste zelfbewöste avant-garde is, de ierste ginneratie componiste die neet allein vernuide, meh ziech ouch mèt die vernuiinge identificeerde.

Philippe de Vitry is vaan groet belaank, neet allein es theoreticus meh ouch es componis. E paar vaan zien motètte vint me in de Roman de Fauvel. Dao zitte ouch stökker (ballades, rondele, refereine) vaan Jehan de Lescurel bij. De belaankriekste componis vaan d'n Ars nova is evels Guillaume de Machaut (ca. 1300-1377). Mèt häöm koume v'r 't kortste bij de figuur vaan de componis wie v'r dee later lierde kinne: 'ne productieve kunsteneer dee zelfbewös ziene naom oonder zie werk zèt en door zien collega-musici maoteloes weurt bewoonderd, ouch wied boete de landsgrenze. Heer sjreef vocaole meziek in alle genres die 't toen gaof - zoewel kèrkelek es wereldlek - en dee meziek is oetzunderlek good bewoerd.

Kèrkmeziek in de geis vaan d'n Ars nova

In 1324 deit paus Johannes XXII 'n böl oetgoon boe-in heer de kèrkeleke polyfonie gooddeils verbeujt. Allein sumpel organum maag nog weure oetgeveurd, en zelfs dat allein op bezunder fiesdaog. 't Is evels de vraog wieväöl effek dat heet gehad. Inderdaod is veeroet de mieste polyfone meziek oet de veertienden iew wereldlek vaan aard. Meh feitelek waor de kèrkeleke polyfonie al in de loup vaan de iew deveur 'ne weiken doed gestorve. En wat mie is: zjus in de jaore roond die böl zuut me ze weer veurziechteg opleve.

In tegestèlling tot vreuger iewe, boe veural de gezaange vaan 't proprium polyfoon woorte gezat, zien 't noe dèks de gezaange vaan 't ordinarium die in polyfoon zèttinge opduke: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus/Benedictus, Agnus Dei en soms Ite, missa est. Musicologe deile de mèsdeile in drei types in: motètstijl ('ne röstege cantus firmus es tenor mèt twie drökke bovestumme), leedstijl ('nen tenor, 'ne contratenor in geliekaardege beweging, en 'n melodieuze bovestum) en simulataonstijl (mèt alle stumme zoeget eve beweeglek; dit kump 't minste veur).

In de veertienden iew gief 't noe ouch veur 't iers ganse cycli vaan 't ordinarium; get wat me in later iewe 'n mès is goon neume. Op us, die de traditie vaan complete mèsse zoe good kinne, kump dit vaanzelfsprekend euver. In deen tied waor dat evels neet evident, umtot de gezaange vaan de mès in de liturzjie noets achterein weure gezoonge. 't Gief vief bekinde mèscycli. Veer daovaan zien 'rs anoniem en verneump nao de stad boe ze gevonde zien: de Doornikse mès, de mès vaan Toulouse, de mès vaan Barcelona en de mès vaan de Sorbonne. Tot de deile same zien geboonde wèlt neet zègke tot ze vaan eine componis stamme. Bij de Doornikse mès wèt me wel zeker vaan neet, umtot de oetereinloupe stijl wel verraojt tot de deile biejeingezoch zien. Bij de mès vaan de Sorbonne is dat evels anders: 't Agnus Dei citeert zoewel 't Kyrie es 't Sanctus. Dao zien v'r veur 't iers 't cyclisch princiep in actie.

'n Vijfde mès oet dezen iew is de Mès vaan de Notre-Dame. Hei kint me de componis vaan: ze is vaan Guillaume de Machaut. Dit maak Guillaume d'n ierste componis vaan wee me wèt tot 'r 'n complete mès heet gesjreve. Me moot evels oppasse mèt häöm es 'ne pioneer te zien. Pas tegen 't midde vaan de volgenden iew, jaore nao Guillaume zienen doed, goon aander componiste dit ouch doen.

't Trecento in Italië

In de veertienden iew kump ouch in (Noord-)Italië 'n polyfoon traditie op. Boe die vaandan kump is e raodsel; op sjrif gief 't gein inkel antecedent. Dinkelek kump minstens e deil vaan d'n impuls wel oet Fraankriek, meh d'n Italiaonsen "ars nova" is zoe aanders tot me ouch irnsteg rekening moot hawwe mèt 'n bestaonde volksmeziektraditie. Zeker is tot noe nog op Corsica en Sardinië volksmeziek klink dee aon 't Italiaons trecento rappeleert.

Roond 1320, nog ietot de ierste bewoerd gebleve meziek op pepier kump, versjijne al twie tractaote euver deze meziek: 't Lucidarium in arte musicae planae en 't Pomerium artis musicae mensuratae. 't Pomerium is intrèssant umtot 't, veur sjijns nog neet-bestaonde meziek, 'n notatie inveurt die ziech baseert op wat in Fraankriek gebrukelek is. 't Gief evels dujeleke versjèlle in 't systeem, die zoonder twievel samehónge mèt e versjèl in de aard vaan de meziek. Zoe kinne in de Italiaonse polyfonie väöl mie note in 'n maot valle, en zjus dat suggereert de volksmeziekechtege flexibiliteit.

D'n ierste meziek dee v'r vaan dees traditie euver höbbe steit in de Rossi-codex, e book wat vaan töose 1330 en 1345 dateert en mer fragmentarisch bewoerd is gebleve. 't Identificeert zien componiste neet, meh inkel stökker heet me mèt later bronne kinne linke aon Maestro Piero en Giovanni da Firenze. Oet aander bronne kint me nog Jacopo da Bologna, vaan dezelfde ginneratie. Typische genres vaan 't trecento zien 't madrigaol (vaan matricale, wat wèlt zègke 'in de moojertaol', dus de volkstaol en neet 't Latien), de caccia ('ne canon; dee kump trouwens in d'n Ars Nova ouch veur oonder de naom chace) en de ballata (oersprunkelek 'nen dans, en örges wel te verbinde mèt de Franse ballade meh wie perceis is umstrejje).

Al gaw weurt Florence e centrum vaan polyfone trecentomeziek. Vaan de twiede ginneratie weure Francesco Landini en Nicolò da Perugia hiel bekind en hoeg verierd. Bij hun en hun tiedgenoete vinde v'r al ummer mie dramatische effecte en woordsjèlderinge, die me al gaw 'madrigalismes' geit neume. Door hun succes euverleef 't madrigaol d'n euvergaank nao de renaissance; dit is zelfs 'nen tied boe-in dit genre geit bleuje.

Ars subtilior

Wie me bove kin concludere (oet 't feit tot 't polyfoon messe gaof in Doornik, Toulouse en zelfs Barcelona) maakde de Parijsen Ars Nova in gans Fraankriek en zelfs daoboete sjaol. In Avignon geit me nog e stepke wijer. Dao weurt de notatie vaan d'n Ars nova tot 't uterste getes: me maak de meujelekste meziek dee dit systeem nog touwliet. Dat beteikent tot de composities ritmisch hendeg complex zien en getrainde zengers vraoge. Zoonder twiefel gaof 't die in Avignon, residentie vaan achterein de paus en (nao 1378) d'n tegepaus.

Typisch veur 't werk vaan deze stijl is 't gebruuk vaan versjèllende prolaties (maotsoorte) doorein, zoewie 't gebruuk vaan proporties (dezelfde maotsoort in versjèllende tempi) en vaan syncope: 't oet de pas laote loupe vaan ein stum mèt de aander twie. E gevolg daovaan is tot 'n ritmische puls veur gans 't stök neet mie te veule vèlt. Ouch vreug 't väöl kunde vaan de componis um bij zoe'n dooreinloupende ritmes gein steurende dissonante te creëre. Soms, wie in 't rondeel Fumeux fume de fumée, veurt me neve ritmische complexiteit ouch extreme chromatiek door wie me ze aanders in de middeliewse meziek ech neet kint. Deze meziek neumde me vaanajds maniërisme, meh vaanaof de jaore zèsteg is me goon spreke vaan ars subtilior umtot dat positiever klink.

Eus veurnaomste bron vaan deze meziek is de Codex Chantilly. Drin stoon neet allein stökker oet Avignon, meh ouch e hemfelke oet Béarn en Aragon. De componiste weure in 't gemein wel geneump; sommege vaan hun zien vaan edel of zelfs keuninklek blood. Oet Italië kint me de Codex Modena, die veur e groet deil besteit oet composities vaan Matteo da Perugia.

D'n ars subtilior waor woersjijnelek noets in breie krink populair en waor gaw weer vergete (al bleef 'r veural in Noord-Italië nog get langer voortleve). Toch höbbe musicologe deze meziek väöl aondach gegeve, umtot 'r zoe oetzunderlek complex en bezunder is. Ouch waore sommege aspecte, wie 't gebruuk vaan proporties, weer vaan invlood op de volgende ginneratie componiste, die al bij de renaissance huurt.

Instrumentaole meziek

Meziekinstruminte heet 't de ganse middeliewe gegeve, wie me oet tal vaan bronne - ouch gesjreve meziektractaote - kin opmake. Dansmeziek waor es regel instrumentaol, en wereldleke zaank woort zoonder twievel begeleid. Toch gief 't mer e hemfelke bronne vaan instrumentaole meziek. Dat kump umtot deze meziek in lieg aonzien stoont, vergeleke mèt de vocaole meziek. Daobij waor de notatie ouch neet zoe perceis wie noe; instrumentaol begeleiing woort es regel neet oetgesjreve (hiel soms weurt ze geïmpliceerd),

Instruminte

Middeliewers verdeilde hun instruminte in de ierste plaots in hel en zaachte instruminte. Die kóste neet mètein samespeule, waor de opvatting, umtot de zaachte daan neet te hure waore. Väöl veurkoumende instrumente waore de harp, de vedel, de drejlier (die dao-oet is oontwikkeld), de pommer, d'n doedelzak (idem), de sjalmei, diverse fluite, de luit, gitern (e klein luitechteg instrumint) en diverse soorte trommele. Doedelzak en drejlier zien typisch middeliewse instruminte umtot ze 'ne bourdon laote hure. Dat pas bij 't statisch dinke vaan de middeliewse meziek, boebij gein akkoordelier touwgepas weurt. Mèt 't oontstoon vaan geavanceerde polyfonie in Fraankriek, boebij de bas ummer wisselt, begóste dees instruminte laankzaamaon oet te rake in de gelierde meziek. Al in 't Gruuthuse-handsjrif weurt de doedelzak aofkäörend besjreve es typisch volks instrumint.

't Örgel bestoont in de aajdheid als in de vörm vaan 't waterörgel. In de middeliewe experiminteerde me dao wijer mèt. Zoe vint me in 't Utrechs Psalter oet de negende iew al e pleetsje vaan 'n örgel. Lochtouwveur kaom noe gemeinelek vaan 'ne blaosbalg, bedeend door de speuler of door 'nen assistent. Zoe oontstoont 't positief, wat los kós weure neergezat (en dus ouch, es de liturzjie dat neet touwleet, nao oefening weer oet de kèrk kós weure weggehaold). 'ne Kleinere variant daovaan woort 't portatief, wat tege de daartiende iew al zoe good is tot späölmaander 't op reis kinne mètnumme. Pas tegen 't ind vaan de middeliewe geit me örgele permanent in kèrke inbouwe; me meint tot dat in 1361 in Halberstadt veur 't iers gebäörde. 'n Combinatie vaan verbeterde techniek en touwgenome acceptatie höbbe dao woersjijnelek veur gezörg.

Klaveerinstruminte mèt snaore duke pas väöl later op. In e groet deil vaan de middeliewe wèrk me mèt 't monochord, boe me aon de lengde vaan de snaor de toenhuugde kin aofmete. Dit instrumint hölp bij 't stumme, meh krijg op d'n door ouch 'n muzikaol beteikenis, zeker es me 'rs miejer nevenein op e klaankbord zèt. In draogbare vörm leide dit tot 't psalterium, 'n soort citer. Pas ind veertiende iew weurt gegesjreve vaan 't klavecimbel en 't klavichord.

Bronne veur instrumentaole meziek

Eine bron dee in aonmerking kump is 't Sint-Victormanuscrip, boe-in motètte deile höbbe ofwel zoonder teks of mèt mer e paar wäörd die verkierd droonder zien gezat - esof allein mer um aon te geve boe 't vaan kump. Zoe'n stökskes weure clausulae geneump, meh wie ze woorte oetgeveurd is nog hendeg de vraog. Dujeleker is dat al in de Codex Bambergensis, boe-in e paar 'motètte' zoonder teks stoon. Zoe'n stökker doen ouch vraoge rieze euver motètte mèt teks; 't is good meugelek tot die ouch welins instrumentaol woorte oetgeveurd.

Aander bronne (ouch neet al te väöl) geve dansmeziek. De populairsten dans in de middeliewe waor de estampie, 'nen dans in 6/8-maot (of, um mèt Philippe de Vitry te spreke: imperfecte maot, perfecte prolatie). Gezoonge estampies vinde v'r al bij de troubadours. Kort tenao vinde v'r bij de trouvères, in 't Chansonnier du Roy, e paar instrumentaol danse. In Ingeland duuk daan in de veertienden iew de Robertsbridge Codex op. De meziek dao-in liekent veur örgel te zien gemeind; dat maak 't de ajdste euvergelieverde bron veur klaveermeziek. Tot slot gief 't nog 't Londes manuscrip, e book wat noe in 't British Museum ligk meh oet Italië kump. Hei-in vint me, neve estampies (istanpite), nog twie aander danse, de saltarello en d'n trotto.

Dit is 't maoger begin vaan 'n traditie die in de renaissance wijer tot bleuj kump, meh pas in de barok ech volwasse weurt.

Euvergaank nao de renaissance

In tegestèlling tot de beeldende kuns en de literatuur, boe renaissance 'ne breuk mèt de middeliewe vörmp, slete de meziek vaan middeliewe en renaissance vleujend opein aon. Dat kump in de ierste plaots umtot me in dees kuns gein antieke veurbeelder had um nao te volge. 'ne Breuk, deils toch wel klassiek geïnspireerd, kump väöl later pas tösse renaissance en barok. Daan nog merk componis en theoreticus Johannes Tinctoris roond 1475 op tot ziech 'n revolutie heet veurgedoon, tot de meziek vaan laanger es ein ginneratie trök 't aonhure neet weerd is. Roond 1400 gebäöre zeker e paar dinger die samehaange mèt 'n veraandering in esthetiek.

Johannes Ciconia

Zoeget geliektijeg mèt d'n ars subtilior duuk nog 'ne componis op: Johannes Ciconia (ca. 1330-1411). Me wèt tot 'r in Luik is gebore (zoe tösse 1330 en 1335); in 1350 duuk 'r op in Avignon. D'n ars subtilior is 'm dus zeker neet oonbekind gewees. Toch voldeit mer 'n inkelt vaan de 37 stökker die vaan 'm bewoerd zien gebleve aon de kinmerke vaan dee stijl. Väöl dèkser mingk heer de klassieken Ars Nova mèt d'n Italiaonse meziek tot 'ne nuie stijl. De melodie steit, wie in Italië, veurop. Tösse de twie bovestumme besteit väöl geliekheid; soms imitere ze ziech. Heimèt löp 'r dujelek veuroet op de homogeen textuur vaan de renaissance. Dit gelt ouch veur wie 'r d'n tenor sjrijf: dèks is dit neet mie 'n aw Gregoriaonse melodie die in lang noteweerdes weurt gezoonge/gespäöld, meh componeert heer die vrij. (Dat nump neet eweg tot 't aajd princiep, de zoegeneumde cantus firmus, nog de ganse vieftiende iew in gebruuk blijf.)

Ciconia veurt ouch aander innovaties door. 't Motèt, wat vreuger ein of mie wereldleke tekste euver 'ne kèrkeleken tenor zoonk, weurt bij häöm 'n zuver relizjeus compositie. Ouch dit weurt in de renaissance normaal. Wijer kint me vaan häöm e veertal Gloria-Credo-pare: zèttinge vaan de twie groetste mèsdeile die muzikaol es paar gedach zien. Daomèt löp 'r veuroet op de cyclische mèsse vaan, obbenuits, de renaissance. Mèt get goje wèl kin me 'm zelfs es d'n ierste componis zien dee miedeilege composities maak die bewös in ein toensoort zien gesjreve.

De naom en de meziek vaan Ciconia duke op in diverse Noord-Italiaonse handsjrifte die es regel nao zienen doed zien gemaak. Heer versjijnt dao same mèt Bourgondiërs wie Guillaume Dufay en Gilles Binchois. Ouch dao-in is Ciconia 'nen trendsetter: nao häöm goon tot in de zèstiende iew vief ginneraties componiste oet de Nederlen daan wel de Bourgondische Staot de meziek bepaole, dèks vaanoet kèrke en heuf in Italië. Me neump ze de Nederlandse Sjole, mèt Dufay en Binchois zitte v'r aon de ierste vaan die vijf.

Ingelse meziek

Vaan d'n Ingelse meziek oet de middeliewe is mer wieneg bewoerd gebleve. Dat kump veural umtot de mieste bronne in d'n tied vaan de rifformatie door radicaol prottestante doelgeriech zien verneteg. Väöl vaan wat v'r nog höbbe kump daan ouch vaan 't vasteland. Gelierde wereldse polyfonie, wie in Fraankriek en Italië, sjijnt 't ouch koelek gegeve te höbbe. Oonder de bronne die v'r nog höbbe zien 't Worcestermanuscrip en 't Old Hallmanuscrip.

Toch liekent in d'n Ingelse volksmeziek vaan deen tied wel polyfoon te zien gezoonge. En wat mie is: Ingeland liekent de ierste plaots te zien boe me structureel in tertse zoong. Aonwiezing daoveur vint me in de canon Sumer is icumen in. Dit kin verklaore boeveur d'n terts, in de meziektheorie vaan de middeliewe 'nen oonvolkoume consonant (zuug oonder), väöl dèkser woort gebruuk es op 't continent. Al in d'n daartienden iew vint me parallel tertse in de korte, sumpel twiestummege hymne Nobilis, humilis. Dèks woort zoe'n twiede stum in tertse ouch geïmproviseerd (in Ingeland neumde me dat gymel).

In 't OldHallmanuscrip vint me ouch väöl stökker boe d'n tenor de middestum heet - dit is veur 't iers in de meziekgesjiedenis - mèt dao-oonder 'n "basstum" dee 'nen terts lieger zingk en de bovestum e kwart hoeger. Dit dreistummeg, homofoon zinge is bekind koume te stoon es Ingelsen descant. Hei vint me dus al dujelek wat me in modern spraokgebruuk dreiklaanke neump.

D'n Ingelsen descant sleit dujelek aon in Fraankriek en Italië, boe me Ingelse stökker in diverse bronne vint. De discanttechniek weurt in de vieftienden iew verwèrk tot de fauxbourdon; mie in 't algemein weure d'n terts en sext noe de facto es consonante geaccepteerd, zij 't tot ze nog neet aon 't slot kinne koume.

Meziektheorie

De meziektheorie vaan de middeliewe èrfde 'ne basis vaan de Griekse meziektheorie, meh door de iewe heer waor väöl oondujelek geraak. Dao kaom ouch bij tot de kèrkeleke melodieë hun eige kinmerke hadde. Zoe oontwikkelde ziech in de middeliewe 'n nui meziektheorie, die gans waor touwgespits op 't oetklaore vaan de kèrkeleke gezaange.

Melodielier: note en toenlèdders

Hucbald vaan Sint-Amand (bove al geneump) is d'n ierste dee lètters gebruuk veur notenaome, die in de Griekse meziektheorie dèks lang en umslechtege naome hadde. 't Toenmaoleg systeem had twie octaove, die heer mèrkde mèt de vieftien lètters A t/m P (de J waor gein apaarte lètter toen). Heer erkós dus gein octaafidentiteit (de idee tot twie note die 'n octaaf oeterein ligke feitelek dezelfde noot zien). Theoretici nao häöm dege dat wel; sinds deen tied kump nao G weer A.

Me wis tot de zeve note in 'n octaaf neet allemaol dezelfden aofstand hadde. Daorum maakde 't hendeg oet op welke toen 'n melodie begós en veural indegde. Me deilde melodieë in modi, al nao gelaank de slottoen (finalis) dee ze hadde. 'n Melodie woort oersprunkelek neet geach 'ne groeteren umvaank es ein octaaf te höbbe. Wel kós deen umvaank (ambitus) op twie menere um de finalis ligke:

• bij othentieke modi is de finalis de liegste toen en 't octaaf op de finalis d'n hoegste;
• bij plagaol modi zit de liegste toen e kwart oonder de finalis en d'n hoegste toen e kwint debove.

'n Oetzundering dao-op vint me dèks bij de othentieke modi: daan kump d'n einnaolèste toen vaan de melodie nog eve oonder de finalis oet.

't Gaof veer meugeleke slottoene. Zij bepaolde de aard vaan de modus. Hun naome stamme oet de Griekse theorie, meh 't is veurnaom um te wete tot ze neet 'tzelfde beteikene wie in de Griekse aajdheid. Wat de aw Grieke d'n Dorische modus neumde, kinne veer beveurbeeld es de frygische modus. E gans euverziech:

modus	ambitus	finalis
1. dorisch	d-d	d
2. hypodorisch	a-a	d
3. frygisch	e-e	e
4. hypofrygisch	b-b	e
5. lydisch	f-f	f
6. hypolydisch	c-c	f
7. mixolydisch	g-g	g
8. hypomixolydisch	d-d	g

Wienie 'n melodie op a of c indegde, wie eus modern mineur- en majeurtoenlèdders, daan woorte die verklaord es transposities vaan respectievelek d'n dorische en de lydische modus. 't Kaom neet veur tot 'n melodie op b indegde.

In de contex vaan de psalmodie (zuug bove) woorte ouch aander toene es de finalis beneump. Hei-in is de melodie neet vrij meh weurt ze gans door conventies bepaold. Alle ach de modi höbbe 'n vaste beginformuul (intonatio), koume daonao oet op ein toen boe 't mieste vaan de psalm op weurt gezoonge (d'n dominant). Tössedoor deit de melodie ouch nog de flexus en de mediant aon. De terme dominant en mediant weure ouch in de modern meziektheorie gebruuk, zij 't neet mie mèt perceis dezelfde beteikenis.

Neve de ach standaardmodi gief 't ouch nog 'ne negende psalmtoen, d'n tonus peregrinus. Dit is 'ne bezundere variant vaan d'n dorische modus mèt twie dominante: iers rös de melodie op a, tenao geit ze nao g. Me nump aon tot de toen de naom 'reizegerstoen' heet gekrege door zien oetheimse aofkoms.

Guido vaan Arezzo: oetbreiing vaan 't systeem

De Hand vaan Guido, e hölpmiddel boe-in alle toene die de middeliewse meziek erkós op zien trök te vinde. Novice lierde heimèt op hun eige hand 't notesysteem oet hunne kop te liere.

De b had twie versjijningsvörm: 'nen hoege en 'ne liege variant. Iers woort dao gein ach op geslage; zengers woorte geach dat op geveul good te doen. Guido vaan Arezzo evels wouw dat vaslègke. Heer deeg dat vaanoet 't hexachord: e systeem vaan zès toene wat in beginsel drei kier getransponeerd kós weure. De zès toene zien: ut, re, mi, fa, sol, la. Ze zien geneump nao de beginregele vaan e gezaank wat Guido mesjiens zelf gesjreve heet veur dit te demonstrere.

De drei versjijningsvörm die Guido erkós zien de volgende:

• hexachordum naturale: c, d, e, f, g, a
• hexachordum molle ('weik hexachord'): f, g, a, 'weike' (lieg) b, c
• hexachordum durum ('hel hexachord'): g, a, 'hel' (hoeg) b, c, d

De toennaome ut, re, mi etc. stoonte dus vaan ziechzelf neet veur c, d, e etc.; dat doen ze allein wienie 't natuurlek hexachord te pas weurt gebrach.

De twie variante vaan de b kóste en kinne, wienie nujeg, weure aongegeve mèt twie variante vaan de sjrieflètter b op de noetebalk: 'ne ronne veur de liege variant (b rotundum of b molle), 'ne veerkentege veur de hoege (b quadratum of b durum). Zuug veur mie details oonder bij 'mezieknotatie'. In oonder mie Nederland neump me de hoege variant b en de liege variant bes; in Duitsland evels versteit me oonder B de liege variant, dewijl de hoege variant H weurt geneump (umtot 't b quadratum-teike dao-op kós liekene).

Guido veugde trouwens nog 'ne noet touw aon 't al bestaond systeem touw: 'n lieg G oonder de A, aongegeve mèt 'n Griekse lètter gamma (Γ). Me neumde dezen toen gamma-ut (gamut); heer kaom tepas wienie d'n dorische modus nao a woort getransponeerd en in de slotcadens nog 'ne toen oonder de finalis kaom (zuug zjus heibove). Alle toene biejein teikende heer es hölpmiddel op 'n hand; wie dat in de middeliewe dèkser woort gedoon, mós me de vingerkeutsjes mèt note associëre en ze daan, wie me 't eve neet mie wis, dao-op aoftèlle. Op 't pleetsje heineve zuut me e veurbeeld; op d'n doum begint 't mèt de gamma-ut.

Musica ficta

Veur de mieste middeliewse meziek heet me aon de Hand vaan Guido genóg. Veural later in de middeliewe, neet in de lèste plaots bij d'n Ars Nova, góng me evels toene gebruke die dao neet op zaote. Die kós me verklaore door 't hexachord ouch op aander toene touw te passe. Bouwde me beveurbeeld 't hexachord vaanaof d, daan kraog me veur de mi 'n verhoegde f (veer zouwe fis zègke). Die woort genoteerd mèt 'ne b quadratum deveur. Begós me op bes, daan kraog me veur de fa 'n verliegde e (es), wat me aongaof door 'n b rotundum deveur te zètte.

Wienie note gebruuk woorte die neet op de Hand vaan Guido zaote, spraok me vaan musica ficta, lètterlek 'verzonne meziek'.

Euveregens kaome in de middeliewse meziek dèks genóg verhoegde leitoene veur. De c die in d'n (hypo)dorische modus nao de d leide kós daan klinke wie cis. Leitoene woorte in einstummege zaank neet genoteerd (en ouch neet es 'musica ficta' gezeen); later in de miestummege meziek weure ze (soms) wel oetgesjreve.

Sameklaanke

De lier vaan sameklaanke bleef de ganse middeliewe naoventrint 'tzelfde. Me kós al consonante en dissonante. Es volkoume consonant golle 't octaaf, 't kwart en 't kwint, es oonvolkoume consonant de terts en de sexte, es dissonant alle aander sameklaanke. Aon 't ind vaan e stök waore aander klaanke es volkoume consonante oondinkbaar. Wie bove besjreve gónge organa al vreug in de middeliewe in kwinte.

E verbod op parallel kwinte, wie dat in de renaissance algemein woort, gaof 't in de middeliewe neet. Integedeil: me zaog dit es de ierste keus es 't op miestummegheid aonkaom. 't Verbod op de tritonus um zien zoegezagte associatie mèt t'r Duvel is ouch 'n mythe: me zaog dit al-evel es 'ne sjerpen dissonant dee ouch lesteg te zinge waor, meh es 't zoe oetkaom woort heer zeker wel veurgesjreve. Wel woort heer oet de weeg gegaange in 'ne cadens. Gevolg daovaan is tot miestummege meziek oet de veertienden iew dèks twie leitoene heet, eine nao de finalis (in de ierste tegestum) en eine nao de kwint (in de twiede tegestum). In modern notatie krijg me daan 'n akkoord vaan e - gis - cis (de e zit in d'n tenor, de oersprunkeleke stum), wat oplos nao d - a - d.

Mezieknotatie

Toenhuugde

Wie bove aongegeve kaom roond 800 e systeem vaan neume in gebruuk, iers nog zoonder balk. De neume zien aofgeleid vaan accentteikes oet gesjrifte euver retoriek. Met e striepke umhoeg (virga) gaof me twie toene aon boevaan de lèste hoeger waor es de ierste. 't Umgekierde woort aongegeve mèt 'nen inkele punt (punctum). Al hiel gaw kaome neume veur drei noete in gebruuk, die versjèllende contoure kóste aongeve (clivis, pes/podatus, torculus, porrectus, scandicus, climacus). In de loup vaan de jaore en iewe oontwikkelde ziech nationaol stijle, die oonderein evels neet zoeväöl aofwieke tot ze 't systeem in gevaor bringe.

Wie ouch al gezag kin me aon de balkloes neume neet zien welke noet perceis weurt gevraog. 't Liekent trop tot me dit in ierste instantie neet es e groet probleem zaog. Es 't ech nujeg waor kós me dit al in de negenden iew perceis notere, wie me dat zuut in 't tractaot Musica enchiriadis. Get minder rigoureus, meh wel al perceizer es neume zoonder mie, waor 't systeem vaan de diastematische neume. Heibij woorte de teikes hoeger en lieger gezat, nao gelaank boe de melodie opaon góng. Es dit mer perceis genóg woort gedoon, kós me de melodie al aofleze. Um daobij te helpe, woorte soms ein of twie lijnsjes gezat. Dèks stoonte die veur f of c, zoetot ouch de modus kós weure geraoje. Pas bij - weer - Guido vaan Arezzo kaom de veerlijnege noetebalk in gebruuk. Guido voont ouch de sleutel oet (gemeinelek de c-sleutel, soms de f-sleutel). En allewel tot neume mèt en zoonder balk nog iewe nevenein zien gebruuk, kós me vaanaof noe 'n oonbekinde melodie vaan blaad zinge.

Guido bedach zien speciaol, vètgezatte vörm veur de neume op de noetebalk. Dèks - neet ummer - kraog eder noet ei veerkenteg teikensje, die daan door e lijnsje verboonde woorte. Neve de bove al geneumde neume veurde heer ouch d'n epiphonus en cephalicus op de notebalk in. Mèt e quilisma kós zelfs 'n triller-echtege versering weure genoteerd. (Wie al aongegeve dinke v'r tot Gregoriaonse zaank nog väöl rieker verseerd waor, meh tot Guido al 'n poging deeg veur 't oet te sjrieve is oetzunderlek).

De neume en de notebalk wie Guido ze heet bedach, weure allewijl nog gebruuk in de kathelieke kèrk. Al gaw evels oontwikkelde ziech väöl variante, boe-in de note soms losgekoppeld woorte. Ouch woort de balk soms vieflijneg. Die systeme zien allemaol zoonder groete probleme te leze es me mer de notatie vaan Guido versteit.

Ritme

Väöl mie evels versjèlt de notatie vaan polyfone meziek. Heibij is 't ritme vaan groet belaank: dat moot perceis aof te leze zien. Me meint tot Gregoriaons in 't gemein gei vas metrum had ('n additief ritme), meh de drei- en veerstummege organa vaan de Notre Damesjaol hadde dat zeker wel (divisief ritme). Me góng de neume noe zoe notere tot ze e vas metrum móste oetbeelde. Daobij gaof 't veer meugelekhede: einen toen (extra laank, modern ♩.), twie toene kort-laank (modern ♪ ♩), twie toene laank-kort (♩ ♪) of drei toene (kort-kort-kort, ♪ ♪ ♪).

'n Conventie oontstoont ouch um de virga (mèt stek) en de punctum (zoonder stek), die in beginsel allebei veur inkel toene stoonte, op te splitse nao lang respectievelek korte noete. In de loup vaan d'n daartiende iew maakde me dao 'n vaste gewoente vaan, en woort dit systeem nog wijer oetgebouwd, en in de veertienden iew, mèt de vernuiinge vaan Philippe de Vitry (zuug bove), krijg me daan dit:

• de duplex longa of maxima
• de longa, die 'n ganse maot doort of 2/3 vaan 'n perfecte maot
• de brevis, die 'n ganse prolatie doort of 2/3 vaan 'n perfecte prolatie
• de semibrevis, 't daan nog kleinste oonderdeil vaan 'n prolatie (perfek of imperfek)

In 'ne longa kinne dus 4, 6 of 9 semibreves goon, aofhenkelek vaan wie de maot en prolatie is (zuug bove). Later oontwikkelde me nog de minima, weer 'n oonderverdeiling vaan de semibrevis. In 't modern systeem stamme de ganse noot en de haaf noot aof vaan respectievelek de semibrevis en de minima. Me moot rekening demèt hawwe tot ze in de middeliewe väöl sneller kloonke es hun modern naozaote.

Chromatiek

Wie bove al gezag gebruukde me sinds Guido vaan Arezzo 'n ron b veur de bes en 'n veerkentege b veur de b. In de latere meziek kóste die teikes ouch veur aander note versjijne (musica ficta). De ron b beteikende daan ummer 'lees en zing dees noot es fa op 't hexachord wat vaan touwpassing is'. De veerkentege b beteikende daan 'lees en zing mi'. Dat beteikende tot de b rotundum ouch veur 'n f kós versjijne; in dat geval beteikende ze 'lees hei weer fa boe iejer mi mós weure gezoonge' (wie 't modern herstèllingsteike).

In us modern systeem zien de molle aofkomsteg vaan de b rotundum; de herstèllingsteikes zoe good wie de kruse koume vaan de b quadratum. Hun functie allewijl kump dus neet gans euverein.

Polyfonie

De ierste organa woorte in systeemnotatie gesjreve, dat wèlt zègke mèt de belk bovenein. Dat deeg me ouch nog bij de Notre Damesjaol. In de loup vaan de daartiende iew evels verdwijne partiture gans en geit me euver op koerbooknotatie: zengers krijge allein hun eige partij te leze. Dit vereis 'n hiel gooj training en perceize ritmische, umtot me neet kin mètleze mèt de aander zien partije en me wel hiel zeker moot wete wie laank me 'n noot aonhèlt. 't Röp ouch vraoge op euver wie de componiste dit dege. Väöl lui kinne ziech mer meujelek veurstèlle tot die gecompleceerde motètte etc. gesjreve woorte zoonder tot de componis visueel ziech had op de sameklaank. Es ze ziech bij 't componere partiture maakde, zien die in eder geval neet bewoerd gebleve.

Meziekfilosofie

Sinds Boethius (begin zèsden iew) woort de meziek gerekend tot 't quadrivium, same mèt aritmetiek (rekekunde), geometrie en astronomie. Op kathedraolsjaole en universiteite lierde me dit nao 't trivium (de taolgeboonde kunste grammatica, logica en retoriek). Meziek gol dus es 'n exakte wetensjap, die me neet allein kós liere meh boevaan me de wèrking perceis kós verklaore in samehaank mèt de veer illeminte en de lier vaan liefssappe.

De verhajdinge vaan de muzikaol intervalle (octaaf 1:2, kwint 2:3, kwart 3:4 enz.) zaog me gespiegeld in de baone vaan de planete, boevaan me in 't daan gellend geocentrisch systeem meinde tot ze um de Eerd drejde. Me neumde dit hermenie vaan de sfere. Zoelaank es die consonantie neet gebroke woort, zouw 't universum 'harmonisch' loupe wie 't mós; bij 'n versteuring (in 't bezunder door 'n komeet) zouw rampspood euver de wereld koume. Dit idee, wat nog stamde vaan de Grieke, stoont de ganse middeliewe neet oonder discussie; de kosmische beteikenis vaan de meziek - hei-oonder op Eerd naomake wat in hoeger sfere gebäört - daomèt ouch neet.