Renaissancemeziek
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
 |
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke. |
Renaissancemeziek is de (gecomponeerde) meziek vaan Wes- en Midde-Europa oet de vieftiende en zèstiende iew. In tegestèlling tot de beeldende kunste is de renaissance in de meziek gei trökgriepe op de kuns vaan de klassieke ajdheid; de meziek slut integedeil good aon op de middeliewse meziek.
In de renaissancemeziek weurt de miestummegheid, dee in de veertienden iew in Fraankriek, Italië en Ingeland waor opgebleujd, definitief de norm. De textuur weurt geliekmaoteg, 't dinke in 'ne cantus firmus boe de aander stumme roontelum zien gecomponeerd verdwijnt laankzaamaon. De kuns vaan de polyfonie bleujt veural in de Bourgondische Staot, in 't huieg Belsj en Noord-Fraankriek. Vief ginneraties componiste, die me de Nederlandse of Franco-Vlaomse Sjaole is goon neume, verspreie ziech euver Europa (veural Italië) en dommenere zoe e groet deil vaan de renaissancetied. Hun mèsse en motètte dene alum tot veurbeeld. Pas tegen 't ind vaan de zèstiende iew numme Italiaonse componiste die aonveurende positie zelf euver.
De polyfonie dringk ouch in de wereldse meziek door, in de vörm vaan chansons en madrigaole. Mèt de koms vaan de meziekdrök kinne ouch amateurs dee meziek koupe en same zinge. Instrumentaole meziek steit nog in lieg aonzien, meh de klaveer- en veural de luitmeziek bleujt alum - zeker ouch commercieel. Op 't ind vaan de renaissance weure in de kèrkmeziek veur 't iers expliciet instruminte veurgesjreve.
Op 't ind vaan de zèstiende iew raak de polyfonie oet de gratie. Dao zien versjèllende reies veur te bedinke: rifformatie en contrarifformatie, 'n wuns tot mie verstoonbaarheid en dramatische expressie, 'n opkoms vaan d'n instrumentaole meziek en e geveul tot de polyfonie häör perfectie heet bereik en dus neet mie wijer te oontwikkele vèlt. Hei begint d'n euvergaank nao de barokmeziek, 'nen euvergaank dee vrij snel en ingriepend verlöp. De renaissancestijl leef nao 1600 wel wijer in de stile antico en de prima prattica.
Euvergaank vaanoet de middeliewe
[bewirk | brón bewèrke]Fraankriek en d'n ars nova
[bewirk | brón bewèrke]Miestummege meziek woort in versjèllende Europese meziekculture al vreug geïmproviseerd. Structureel miestummeg woort meziek veur 't iers roond 1200 in Paries. In de loup vaan de daartiende iew oontsteit dao 't motèt, e miestummeg genre boebij 'n kèrkeleke melodie ('nen tenor) weurt veurzeen vaan (miestens) twie bovestumme mèt 'ne wereldleken teks. Dit is dus gein kèrkmeziek, meh wel meziek vaan 'n kèrkeleke elite. In de veertiende iew kaom dit motèt tot groete huugte, oonder mie bij de groetmeister Guillaume de Machaut. De Parijse motètkuns vaan dees iew weurt ars nova geneump. Soms weure ouch mèsdeile gezat. Ouch 't chanson, 'n vrij compositie op eine wereldleken teks tegeliek, weurt nao de renaissance mètgenome.
Vaan Paries verspreide ziech deze meziek ouch nao de zuieleke Nederlen, nao Spaanje, nao Zuid-Fraankriek (ars subtilior) en Italië (trecento). Tege 1400 waore de oere vaan väöl lui zoedoende al gewènd aon polyfone meziek.
Ingelse meziek
[bewirk | brón bewèrke]T'rzelfdertied oontwikkelde ziech in Ingeland 'n gans aander polyfoon traditie. Belaankriek is tot dao neet allein in kwarte en kwinte meh ouch in tertse woort gezoonge, en tot dat al vreug zoe sjijnt te zien gewees. Dat is e groet versjèl mèt 't continent, boe me de terts es 'nen dissonant zaog. Ouch bezunder is tot me oonder d'n tenor nog 'ne basstum componeert, in plaots vaan d'n tenor otomatisch oonderop te zètte. Al bij al klink d'n Ingelse meziek daodoor väöl mederner, väöl mie volgens de regele die v'r noe nog hantere. Groete naome zien Leonel Power en John Dunstable.
Roond 1400 kraog d'n Ingelse meziek op 't continent voot aon de groond. Dit zörgde veur 'n klein muzikaol revolutie, die de renaissance mèt meugelek maakde.
Johannes Ciconia
[bewirk | brón bewèrke]Zouw me eine componis individueel es verbinding tösse de middeliewe en de renaissance mote zien, daan is 't Johannes Ciconia (ca. 1330-1411). Heer combineert in zie werk de klassieke Fransen ars nova mèt meziek vaan 't Italiaons trecento. Es eine vaan de ierste liet heer de veurgecomponeerden tenor, de cantus firmus, los, en componeert 'r alle stumme vrij. Ziene meziek krijg zoe al väöl vaan de homogeen textuur die de renaissancemeziek heet: 't gief neet mie zoe dujelek hoof- en nevestumme. 'n Wijer bezunderheid is tot heer al gekoppelde Gloria’s en Credo’s componeert: twie mèsdeile die bedoeld zien veur oetveuring in dezelfde deens. Daomèt löp heer veuroet op de ganse mèsse, die vaanaof 't midde vaan de vieftiende iew de norm weure. Tot slot is heer d'n (dinkelek) ierste componis vaan motètte-nuie stijl: bij Ciconia weurt 't motèt 'n zuver relizjeus compositie zoonder wereldleke tekste.
Väölzègkend is tot me ziene meziek veural heet trökgevoonde in Italiaonse handsjrifte, tösse werke vaan Gilles Binchois en Guillaume Dufay. Zjus wie die twie kaom Ciconia oet de Zuieleke Nederlen (oet Luik um perceis te zien). Ouch daomèt woort heer 'nen trendsetter: Ciconia is de ierste vaan väöl Zuid-Nederlandse zaankmeisters dee nao Italië trèk um dao carrière te make.
Roond de Ierste Nederlandse Sjaol
[bewirk | brón bewèrke]De Ierste Nederlandse of Franco-Vlaomse Sjaol stapde roond 1420 de meziek in mèt de erfenis vaan Ciconia en de Ingelse, zoewie ouch vaan nog awwere meziek.
Motètte
[bewirk | brón bewèrke]Veur componiste wie de zjus geneumden Dufay waor 't motèt 't belaankriekste genre. Nog ummertouw weure in deen tied klassieke isoritmische motètte gesjreve in de stijl vaan de veertiende iew, mèt 'ne Latijnse cantus firmus in lang noteweerde, volgens e veuropgezat ritme georganiseerd, en twie miestens Franstaolege stumme in kortere weerdes debove. Oondaanks hun aonzien vint me ze nao 1450 neet mie trök. Moderne is 't zoegeneump cantilènemotèt. Dit zien motètte mèt 'n egaolder structuur, en mèt mie ruimte veur expressie. Zoe gief 't mer einen teks (dèks gewijd aon de Mariadevotie, die in dezen tied tot e huugdepunt kump) en is de klaank lyrisch. Dèks gief 't nog wel 'ne cantus firmus, meh dee bepaolt de aard vaan compositie neet mie zoe alumvattend: 't is 'n melodie wie de aandere in 't muzikaol weefsel. E daarde typ is 't chansonmotèt, wat in stijl aonslut bij 't wereldlek chanson (zuug oonder) en dao veural vaan versjèlt door de taol vaan de teks (Latijn in plaots vaan Frans). Zoe'n motètte sjrijf oonder mie Beltrame Feragut.[1]
In de jaore 1440 kump e veerde soort op: 't tenormotèt. In zekere zin is dit d'n opvolger vaan 't isoritmisch motèt, umtot ouch hei d'n tenor de cantus firmus dreug. 't Mis evels de wiskundege rigeur vaan ziene veurgenger, en de muzikaole taol is anders, veural door de aonwezegheid vaan 'n basstum. Dufay zelf waor in zien lèste jaore 'ne pioneer in dit genre, beveurbeeld door zie motèt Ave regina caelorum (III).[2]
Chansons
[bewirk | brón bewèrke]Zjus wie 't motèt erfde dees ginneratie ouch 't chanson oet de veertiende iew. In vergelieking mèt 't motèt oontwikkelde 't chanson ziech neet euverdreve sterk. 'ne Seculiere Fransen teks - 'n leefdesklach of 'n ierbetuin, dèks in de vörm vaan 'n ballaad of e rondeel - woort op dreistummege meziek gezat, boebij de bovestum (cantus) väöl ingewikkelder en melodieuzer waor es die dao-oonder (contratenor en tenor).[3] De meziek waor dèks nog awwerwèts in dreideilege maot, mèt de middeliewse sex-octaafcadens (get wat me ouch vaan de motètte oet deen tied kin zègke) es euverwegend typ. Toch kaom e nui typ, d'n othentieke cadens (V-I), al ummer dèkser veur.[4] Chansons woorte soms gans gezonge; dèkser evels oonder begeleiing vaan instruminte gebrach of zelfs gans instrumentaol gespäöld. De besjikbaar bronne suggerere tot me dao-in de vrijheid had.[5] Ouch in 't Chanson maakde Dufay ziech belaankriek, zoe good wie z'nen tiedgenoet Gilles Binchois.
Mèsse
[bewirk | brón bewèrke]'n Aander genre is nui in dezen tied: de mès. Dit genre besteit oet de vief vaste gezaange (ordinarium) in de kathelieken ieredeens: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus (mèt Benedictus) en Agnus Dei ('t Ite missa est weurt neet gezat). In de mès koume die gezaange neet direk nao-ein; 't is daorum neet evident tot componiste ze same zètte. Toch waor dit in de veertiende iew al e paar kier gebäörd, oonder mie bij Guillaume de Machaut. Dat woort evels gein gewuunte en zeker gein traditie; ind veertienden iew deeg al geine dit mie. Wel vint me in deen tied volop losse zèttinge vaan mèsdeile, zoewie bij Ciconia de geneumde Gloria-Credopaore.
Dufay en zien tiedgenoete, wie Johannes Franchois erfde dees traditie en breide ze ouch oet: ouch 't Sanctus en 't Agnus Dei woorte ummer dèkser in paore gecombineerd, eventueel mèt 't Kyrie, wat in de mès väöl iejer klink meh zjus wie die aander twie 'ne korten teks is.[6] Zoe oontstoonte oetindelek de ierste complete mèsse.
Al in dezen tied weurt 't de gewuunte tot de mès aon twie dinger voldeit:
- alle deile stoon in dezelfde modus (kèrktoensoort)
- alle deile höbbe e vereinegend melodisch elemint
Es mèsse aon dees veurweerdes voldoen, zeet me vaan 'n cyclische mès. In dezen tied kump dat feitelek euverein mèt de cantusfirmusmès: alle deile zien op/roond eine en dezelfde cantus firmus gebouwd. Ingelse componiste (woersjijnelek wèrkend in Fraankriek) lepe heimèt veurop. Neve d'n al geneumde Leonel Power maag me ouch d'n anonieme meister vaan de missa Caput neet vergete. Bij häöm vint me al 'n veerstummege mès.[7] Al gaw evels nump ouch hei Dufay 't stekske euver. Heer sjreef dèks mèsse mèt e wereldlek leedsje es cantus firmus, 'nen trend dee 't in ein of aandere vörm ginneraties zouw volhawwe. Bezunder invloodriek woort zien Missa L'homme armé.[8] 't Soldaoteleed L'homme armé woort nao de val vaan Constantinopel in 1453 hiel populair: me wèlt in 't geweer koume tege de Turke en dit leed is dao de verklaanking vaan. 't Idee veur dat ouch in de kèrk te doen klinke sleit daorum hendeg aon. Nog tot in de zeventiende iew zalle L'homme armé-mèsse weure gesjreve.
Roond de Twiede Nederlandse Sjaol
[bewirk | brón bewèrke]In de naodaog vaan Dufay en Binchois kump al 'n nui ginneratie op, die deils demèt euverlap. De stijl vaan beveurbeeld de vreugen Antoine Busnoys is neet wezelek aanders es dee vaan de laten Dufay. Toch is de meziek in dezen tied - zoeget 1450-1480 - dujelek anders es die vaan d'n tied deveur.