Meziek oet de aajdheid
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Oonder meziek oet de aajdheid versteit me de meziek vaan besjavinge (culture mèt 'n complexe sameleving en 'n hoeg technische oontwikkeling) veur de middeliewe, in 't bezunder in 't Midde-Ooste en Europa. 't Kump nao de meziek vaan de prehistorie en weurt gevolg door de meziek vaan de middeliewe. Studies kinne ziech riechte op de meziek zelf, op de meziektheorie, op 't instrumintegebruuk en op de sociaol functie vaan meziek in versjèllende culture. Oet de ajdheid is mer hiel wieneg genoteerde meziek bewoerd gebleve en väöl hingk aof vaan interpretatie en reconstructie. De rol vaan arsjeolozjie, bij prehistorische meziek d'n insegste bron vaan data, is hei nog ummer zier groet; väöl groeter es bij de middeliewse meziek boe me op bewoerd gebleve beuk kin aofgoon. In 't oonderzeuk nao meziek oet de ajdheid is de lèste iew väöl progressie gemaak. Spaorzaam weurt deze meziek ouch oetgeveurd en opgenome.
Meziek oet Mesopotamië[bewirk | brón bewèrke]
Meziek späölde 'n groete rol in de diverse culture vaan Mesopotamië: Soemeriërs, Akkadiërs, Babyloniërs, Assyriërs meh ouch de Elamiete, de Hoerriete en de Hittiete, die boete 't Twiestruimeland leefde meh wel sterk oonder ziene culturelen invlood stoonte.
Versjèllende gode woorte mèt de meziek in verband gebrach, dao-oonder sjöpper-god Enki (Akkadisch Ea). Meziek woort bij versjèllende gelegenheid te hure gebrach, neet in de lèste plaots ouch in de relizjie. Bepaolde meziekinstruminte woorte ouch mèt gode in verband gebrach (beveurbeeld d'n trommel mèt Enki/Ea). In tekste in nagelsjrif weure instruminte ummer veurzeen vaan 't determinatief 𒀭 DINGIR 'god'; me heel instruminte dus veur goddeleke dinger. De idee vaan de hermenie vaan de sfere, de hiemelse meziek boe me tot in de zeventienden iew zouw gluive, stamp ouch oet dezen tied. Tegeliek woort meziek neet allein mer es serjeus zaak bezeen; 't Akkadisch woord veur meziek, nigūtu, beteikent beveurbeeld ouch 'plezeer'.
Tekste zien bewoerd gebleve vaan werklejer, kinderleedsjes, dansmeziek en drinkleedsjes. Meziek op (keuninkleke) fieste en ouch in 't leger is dujelek te zien op reliëfs. Lyrische poëzie, wie de gediechte vaan Enheduanna, woort zeker gezoonge; vaan epische werke, wie 't Gilgamesj-epos, meint me dat ouch.
Neve de zaank zien diverse instruminte bekind oet reliëfs, oet tekste en oet arsjeologische voondste. De slaagwerkgróp is hendeg oetgebreid en umvat oonder mie kleppers, güiro's, ratele, rammelere, bekkes, klökskes en trommele. Me vint fluite (aongebloze fluite en pansfluite), sjalmeie en heures, boe-oonder 'ne ramsheure dee rappeleert aon de joedse sjofar (zuug oonder). Snaorinstruminte wie liere, harpe, luite en citers (soms es hakkebord mèt e huitsje bespäöld) zien ouch bekind; dèks waore die riek verseerd, wat deit dinke tot dees femilie instruminte mèt de hoeger klasse geassocieerd woort.
Meziek woort op sjaol gelierd; 't gaof 'n oetgebreide meziektheorie. Pleetsjes tuine soms harpe die zoe te zien pentatonisch zien gestump; de meziektheorie kint daoneve ouch e heptatonisch systeem (zègk mer de witte tósje vaan eus piano's). Octaafidentiteit woort oonderkind, en de kwintecirkel waor bekind. De Mesopotamiërs gebruukde versjèllende toenlèdders (modi), die good mèt de Griekse en nog later de middeliewse toenlèdders euvereinstumme. 't Liekent trop tot sameklaanke in octave en kwinte geaccepteerd woorte; d'n tritonus woort es dissonant gezeen.
Mezieknotatie is koelek bewoerd gebleve. Zelfs hendeg populair werke wie de odes vaan Enheduanna, die me tientalle kiere op mör en tablètte trökvint, zien neet eine kier mèt note debij trökgevoonde. Allein de Hoerritische hymnes höbbe aonwiezienge veur de oetveuring die me notatie kin neume. Of die notatie algemein gebruuk woort, vèlt neet te zègke. Intrèssant is tot de sjriever ouch de componiste debij neump: Tapšihuni, Puhiya(na), Urhiya en Ammiya. 't Gief versjèllende reconstructies vaan de meziek; ze stumme neet in alles euverein meh geve al bij al wel e beeld vaan wie 't heet gekloonke.
Egyptische meziek[bewirk | brón bewèrke]
Ouch de meziek vaan 't aajd Egypte is oonderzoch, en veur e groet deil geit dat op dezelfde meneer wie bij de Mesopotamische meziek: mèt tractaote of fragminte daovaan, aon de hand vaan hymnes boe de teks vaan bewoerd is, oet moersjèlderinge en oet euverbliefsele vaan meziekinstruminte.
Bij de Egyptenere waor Bat de godin vaan de meziek. Ouch Hathor en Bastet woorte verierd es gode vaan de meziek.
Oet de predynastieken tied kint me veurstèllinge vaan begraofenismeziek begeleid door kleppers en fluite. In 't Aajd Keuninkriek vint me al veurstèllinge vaan boogharpe en dobbelklarinètte. Luite en nui soorte percussie koume in 't Midderiek op. Diverse werke vaan lyriek zien bewoerd, in 't bezunder hymnes veur de gode, boevaan me meint tot ze woorte gezoonge.
Mezieknotatie oet 't aajd Egypte is neet bekind. De ajdste meziek oet 't land die is opgesjreve is de Koptische kèrkmeziek. Of dee nog väöl eweg heet vaan de meziek oet 't Aajd- en Midderiek is mer de vraog. E paar lui die de Aajd-Egyptische meziek höbbe wèlle reconstruere, zien dao bij gebrek aon get beters wel vaanoet gegaange. Egyptoloog en musicoloog Rafael Pérez Arroyo heet 'n cd mèt deze meziek oetgebrach, boe-op heer veural Egyptische tempelhymnes op Koptische meziek en op eige gecomponeerde melodieë heet gezat, gebruukmakentere vaan historische instruminte.[1]
Joedse meziek[bewirk | brón bewèrke]
De joedse meziektraditie is joonger, meh in tegestèlling tot de aander tradities tot op zeker huugde nog levend. Invlood vaan de Egyptische en de Mesopotamische meziek heet 't zeker gegeve.
Meziek weurt in de Biebel op versjèllende plaotse geneump. Natuurlek krijg gewijde meziek hei-in väöl mie aondach es wereldse meziek. In Genesis 4:21 weurt Jubal, 'ne naozaot vaan Kaïn dee in de Zoondvlood oondergóng, es oetvinder vaan de meziek aongemerk. Bij de wijing vaan d'n Tempel vaan Salomo waore 24 koere vaan in totaol 28 zengers betrokke. Ouch de muzikaol umlijsting vaan dee tempelmeziek kaom vaan hel instruminte wie de sjofar (ramsheure) en de chazozra (trompöt), die ouch weurt geneump bij 't Belag vaan Jericho. Op aander plaotse koume mèlder instruminte veur, veural snaorinstruminte wie de harp en de citer. Keuning David, aon wee vaanajds de mierderheid vaan de Psalme weurt touwgesjreve, weurt in de iconografie dèks mèt 'n harp geteikend.
Groeten invlood op de joedse meziek had de Babylonische ballingsjap, boe-in de joede (volgens de Biebel gans 't volk, meh volgens modern historici woersjijnelek veural de elite) oet Palestina nao Babylon woort weggeveurd. Väöl vaan de gewoentes roond de psalmodie, wie 't antifonaol zinge, zien dao oontstande. De psalmodie wie me die oet de joedse meziek nao de ballingsjap kint is ouch vaan hendeg belaank veur de middeliewse meziek, want 't christendom naom die meneer vaan zinge in groete lijne euver.
In de joedsen deens weurt de ganse Sjrif gezoonge (gereciteerd), neet allein poëtische beuk wie de Psalme en 't Hoegleed (wat weurt touwgesjreve aon keuning Salomo). In de Biebel soton versjèllende teikes bove de teks (zoegeneumde teamiem) die aonwiezinge beeje veur de veurdrach. Me dink tot ze in d'n tied vaan de Babylonische ballingsjap zien bedach. Dat beteikent tot de joedse meziek, wie rudimentair ouch, trök te leze vèlt in mezieknotatie wie dat bij de Babylonische en Egyptische meziek noets zouw kinne. Ouch versjijnt in de Biebel, veural in de psalme, noe en daan 't woord sela es muzikaol aonwiezing. De beteikenis daovaan is oondujelek, meh de Griekse vertaoling diapsalma (in de Septuagint) zouw kinne wieze op 'n generaol pauze (rös) in de meziek.
Door de iewe heer zien versjèllende tradities oontstande wie me die teikes moot interpretere. Ouch bij gebruuk vaan dezelfde teamiem leze Asjkenazische, Sefardische, Mizraïsche en aander gróppe joede de tekste weer gans anders. Ze zien 't evels wel dreuver ins tot de teikes gein absolute toenhuugdes aongeve, meh allein aonwiezinge beeje veur 't aonhawwe, umhoeg goon, umlieg goon etc. De Frans-juudse Suzanne Haïk-Ventoura waor 't dao neet mèt ins. Zij kaom nao intensieve studie vaan de teikes tot de conclusie tot 't oersprunkelek absolute toenhuugdes waore, en tot me de melodie gans kin reconstuere. De mieste kinners höbbe häör bevindinge aofgeweze. Biebelmeziek in de interpretatie vaan Haïk-Ventoura versjeen in 1976 op de elpee La musique de la Bible revélée.
Griekse meziek[bewirk | brón bewèrke]
De Griekse meziek heet, veur zoeveer veer dat kinne naogoon, de westerse meziek neet zoe beïnvleujd wie de Griekse arsjitectuur, beeldhouwkuns en literatuur. Hoegoet zien parallèlle te trèkke mèt de moderne volksmeziek vaan 't land, meh ouch dat is lesteg te zègke. De Griekse meziektheorie is evels in diverse beuk bewoerd gebleve en heet zeker wel zienen invlood gehad op de middeliewse meziektheorie. Meziek woort in 't aajd Griekeland bij versjèllende zake gemaak, wie bij 't drinke, veur te danse, in de relizjie en veur alledaogse dinger. Lyrische poëzie woort ummer gezoonge, epiek stèlt me ziech ouch zoe veur. Vaan 't Grieks drama woorte woersjijnelek allein de koere gezoonge. De Florentijnse Camerata had in de zèstiende iew 't idee tot ouch drama's gans gezoonge woorte; aon die vergissing daanke v'r allewijl d'n opera.
Instruminte vaan de Griekse meziek zien oonder mie de lier ('n aon twie kante geslote harp), de citer, d'n aulos ('n dobbel hobo of klarinèt, die door eine speuler tegeliek woort aongebloze en bespäöld), de aongebloze fluit, de pansfluit en diverse percussie-instruminte. In 't gemein associeert me de snaorinstruminte mie mèt verlufte 'apollinische' meziek en de blaosinstruminte mèt rouwe, 'dionysische' meziek (zuug oonder), meh me moot oetkieke veur dat neet te euverdrieve.
Meziek kump in de Griekse mythologie versjèllende kiere veur. Um te beginne kump 't woord meziek zelf oet de Griekse mythologie: 't kump vaan 't Aajdgrieks μουσική mousikè, wat wèlt zègke '[kuns] vaan de Muze'. De Muze waore nege kleinder godinne die ziech aon de oetveurende kunste wijde. In 't bezunder Euterpe (blaosmeziek), Terpsichore (lyriek en dans, weurt daorum mèt 'n lier gesjèlderd) en Erato (koerlyriek) zien verboonde mèt wat veer meziek neume. Ouch Apollo, eine vaan de belaankriekste en mies verierde gode vaan 't Pantheon, weurt algemein mèt de meziek verboonde. Heer zouw de lier höbbe gepak vaan häören oetvinder Hermes, en ze veur ordeleke, harmonieuze meziek höbbe gebruuk. Zienen tegenhenger is Dionysos, bij wee meziek ummer wèld en emotioneel waor (zuug apollinisch en dionysisch).
Ouch de idee vaan de hermenie vaan de sfere waor bij de Grieke bekind. Traditioneel zuut me dat es 'n Griekse vinding; 't leze vaan vergeliekbaar ideeë bij de Babyloniërs (zuug bove) maak dat evels wel twievelechteg.
De Griekse meziektheorie waor vrij oetgebreid (en obbenuits good te vergelieke mèt die vaan Mesopotamië.) Boethius vertèlt wie Pythagoras 't octaaf en de kwint - de twiede en daarde bovetoen - oontdèkde wie heer smeie op iezer hoort houwe. Zoe zouw heer de stumming vaan de Griekse meziek höbbe oetgevoonde. Heer oonderkós ouch tot me mèt twelf kier de kwint oongeveer op 'n octaaf oetkump - 't versjèl steit bekind wie 't komma vaan Pythagoras. Hoeger natuurtoene, wie de vijfde veur d'n terts woorte neet erkind: d'n terts woort in plaots daovaan mèt de verhajding 64:81 gemaak.
Op aander terreine es de stumming is veural 't werk vaan Aristoxenos vaan bijstand, zoewie dat vaan Cleonides dee zeet de theorie vaan Aristoxenos getrouw weer te geve. Oet hun beuk make v'r 't volgende op. Griekse meziek woort iers en veural nao genus ingedeild: heer kin diatonisch, chromatisch of erharmonisch zien. Veur 't lèste systeem weurt gebruuk gemaak vaan versjèlle kleinder es de have toen; dat beteikent dus tot me de Pythagoreïsche stumming heet te umzeile.[2]
't Diatonisch systeem kós twie octave, gemete in veer tetrachorde plus ein losse liegste toen (proslambanomenos). Praktisch kump dat neer op 'n neerwaartse toenlèdder vaan a' tot A.[3] Daobinne kós me ziech 'n octaaf oetkeze veur zien melodie. Aofhaankelek vaan 't notemateriaol spraok me vaan versjèllende tonoi (modi, toensoorte). Ze kraoge vaan Cleonides de naome mixolydisch, lydisch, frygisch, dorisch, hypolydisch, hypofrygisch en hypodorisch. Die naome hadde neet dezelfde beteikenis wie in de middeliewse meziek. De naome verwijze nao versjèllende Griekse stamme veur wee de diverse modi typisch waore. Ouch woorte diverse tonoi mèt versjèllende emoties geassocieerd.[4] 't Gebruuk vaan chromatiek of enharmoniek maak de modi minder dujelek.
Griekse musici späölde noets vaan blaad meh ummer oet de kop. 'n Mezieknotatie gaof 't evels wel. Versjèllende meziekstökker zien bewoerd gebleve, bekaans ummer es fragmint (umtot papyrus mer zelde gans bewoerd blijf). Compleet bewoerd is de Seikiloshymne, e sumpel diatonisch leed op 'ne graafstein wat d'n huurder aonzèt 't leve te genete. Aander belaankwèkkende stökker zien twie Delphische tempelhymnes. Mèt de hymne vaan Oxyrhynchus höbbe v'r al christeleke meziek; dit stök kinne v'r beter es verbinding tösse de joedse en middeliews-christeleke traditie zien.
't Gief versjèllende opnaome vaan de meziek vaan de Griekse ajdheid. In de regel kump dao väöl reconstructie bij kieke.
Romeinse meziek[bewirk | brón bewèrke]
Euver de meziek vaan de Romeine is väöl minder bekind. Me heet gein oetveurege bronne dreuver en mezieknotatie is neet bewoerd gebleve. Zoonder twievel góng de Romeinse meziek, entans e deil devaan, door de iewe heer nao de Griekse meziek stoon, wie de ganse Romeinse cultuur vergrieksde. Zoe woort vaanaof de daarde iew veur Christus de volkspoëzie in 't saturnium vervaange door Griekse metra. Me kin ziech lesteg veurstèlle tot werk wie de ode vaan Horatius, gesjreve in Griekse veerze, neet op Grieks(eg)e meziek heet gekloonke.
Toch liekent meziek gein klein rol te höbbe gespäöld in 't volks leve vaan de Romeine. Vaan oorlog tot relizjie en amusemint, euveral duke meziekinstruminte op. De Romeine kóste d'n aulos ouch, oonder de naom tibia. In 't leger, in de traditioneel relizjie en bij wereldleke ceremonies kloonke koperblozers wie de tuba (trompöt), cornu (groete heure) en buccina (get kleinder versie vaan de cornu). Die instruminte koume vaan de Etruske; hei-op zal aandere meziek gemaak zien es die me oet Griekeland kós.[5]
Rifferenties[bewirk | brón bewèrke]
- (veur de Griekse en Romeinse meziek): Donald J. Grout, Claude V. Palisca: A history of western music. W.W. Norton & Company, New York/Londe, ⁶2001.