Besjaving
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Besjaving haet versjillige beteikenisse mit betrèkking toete miensjelike óntwikkeling. 't Begrip kan verwieze nao de algemein óntwikkeling van individuë of gruuep, mer ouch nao maotsjappie mit 'n bepaoldje maot van complexiteit.
Individueel besjaving
[bewirk | brón bewèrke]'t Synoniem "civilisatie" is aafgelèdj gewaore van 't Letiens "civis", det "börger" of "steieling" mèntj. De notie van besjave, biesjave of minder roew make mit 'n sjaaf is aafkómstig van 't Letiens waord "erudere" (ex- = oet, rudis = roew, ónbewirk), det herkènbaart is in eruditie.
Besjaving kan den ouch 'n norm van gedraag meine, liekendj op etiquette. Besjaaf gedraag of besjaafheid wuuertj taengeneuver roew of barbaars gedraag gezatte. In dees meining impliceertj besjaving 'n verfeining van individue.
Taengeneuver "besjaaf" staon op 't Limbörgs "ónbesjoef" (kwa gedraag) en "ónbesjaaf" (primitief, neet gecultiveerdj).
Inclusieve civilisatie
[bewirk | brón bewèrke]Gedoerendje d'n achtieëndjen ieëf óntsting ónger invlood vanne Verleechting de meining veur besjave van 't aanlieëre van kènnis en norme. In 't hieërsjendj veuroetgangsgeluif van daen tied waas besjaving de hoogste traej van 'n óntwikkelingspercès. Me woort veróngerstèldj zich daomit te óngersjeie van ieëder barbaarse samelaevinge. Besjaving woort hiemit ummer mieë synoniem aan cultuur.
Veur anger samelaevinge zów dees vorm van besjaving te bereike zeen wen me zich aanpasdje ane Europese óntwikkelinge, womit 't 'n inclusief begrip is. Gedoerendje de neugetieëndjen ieëf wón dit etnocentrisch bild gróndj. De kómplekse eige maotsjappie woort es superjäör betrach t'n opzich van anger minder kómplekse maotsjappieje. Daomit legitimeerdje me de euverhieërsjing van anger völker. Naeven 't imperialisme bevorderdje dit ouch 'n ummer racistischer bild van superioriteit.
De sterke belajenheid maakdje det dit begrip op dees meneer ummertoe minder woort gebrook. Daobie speeldje ouch mit de me cultuur en besjaving ummer mieër es apaarte begrippe góng betrachte.
Exclusieve civilisatie
[bewirk | brón bewèrke]
Gedoerendje de neugetieëndjen ieëf versjoof de naodrök nao 'n exclusieve meining: 'n besjaving wo neet edereine deil van oetmaak. 'n Besjaving is hie 'n kómplekse maotsjappie die opkump, bleujtj en óngergeitj. 'n Besjaving in deze zin is sedentair, bedrief landjboew, kèntj 'n specialisatie en arbeidsverdeiling die 't meugelik maak euversjotte te perduceren en te verhanjelen en 'n sociaal differentiatie te óntwikkele mit religieus, politische en cultureel elites. Daonaeve bestaon hie stej en e bureaucratisch bestuur wo gebroek wuuertj gemaak van 't sjrif. Daobie höbbe ze 'n dusdanige ómvang det ze mieëder kleinder culturen ómvatten en bestaon ze ouch gerumen tied.
Op gróndj hievan kan 't begrip waere gebroek veur specifieke samelaevingsvörm te óngerzeuke. Hiebie waere de vreug besjavinge óngersjèdj vanne klassieke en pósklassieke besjavinge. De vreug besjavinge zeen de groeate valleibesjavinge:
- de stadstaote van Soemerië tösse de Eufraat enne Tigris;
- Egypte langs de Niel;
- de Indusbesjaving;
- Sjina róndje Gael Reveer enne Jangtsekiang.
Sómtieds waeren hie ouch de vreug besjavinge van Meso-Amerika en Zuud-Amerika bie geneump.
Es klassieke besjavinge waere besjoewdj:
- 't Perzisch Riek;
- Griekelandj enne hellenistische welt;
- 't Romeins Riek;
- 't Sjina vanne Han-dynastie;
- 't India vanne Mauryadynastie;
- de Olmeke.
Sómtieds waeren hie ouch 't Ghanees Riek, Mali en 't Songhai-riek in Afrika toe geraekendj.
De pósklassieke besjavinge zeen:
- de Islamitische welt;
- 't Byzantiens Riek;
- De Tang- enne Song-dynastie;
- 't Mongools Riek;
- de Tolteken en Azteken in Midden-Amerika;
- de Inca's inne Andes.
Problematiek
[bewirk | brón bewèrke]Dao zeen versjillige raejen woveur 't begrip ouch in dees meining allewiel minder wuuertj gebroek. Alderieës wuuertj nao 1500 bao neet mieë gekaldj van besjaving, meh nag waal van rieke. De werreld wuuertj ummertoe sterker mitein verbónje, wodoor ummer minder spraok is van apaarte besjavinge, mer ummer mieë van e staotesysteem binne de werreldikkenomie.
Daonaeve wuuertj vanne Amerikaanse en veural de Afrikaanse besjaving betwiefeldj of de invlood oppe werreldgesjiechte waal vergeliekbaar is mit die vanne groeate besjavinge. Ouch is 't cyclisch bild van einanger aafwusselendje besjavingen achterhaoldj en wuuertj allewiel väöl mieë de naodrök gelag oppe óngerling interaksje. Me kuus daoveur döks veur anger begrippe wie rieke, samelaevingen en werrelde.