Indogermaanse taole

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Taolfemilies vaan de wereld. De Indogermaanse taole zien liechgreun aongegeve.

Len boe Indogermaanse taole es spreektaol dominere (oranje) of (meugelek neve ander taole) officieel zien (geel).

Indogermaanse taole

De Indogermaanse taole of Indo-Europese taole zien 'n familie vaan e paar hoonderd taole en dialekte. Ze weure vaandaog d'n daag op alle continente gesproke en in 'n mierderheid vaan alle len op de wereld is 'n Indogermaanse taol officieel. Sommege leie vaan dees taolfemilie, wie Ingels, Spaons en Hindi, höbbe hoonderde miljoene sprekers. In totaol bedräög 't aontal sprekers vaan Indo-Europese taole oongeveer drei miljard, de helf vaan de wereldbevolking, meh 't gief nog ongeveer 250 anger taolfemilies. De Indogermaanse taole valle wie alle groete taolfemilies oeterein in 'n aontal kleinder families.

Oorsproonk vaan 't idee

D'n ierste dee, veur zoewied bekind, 't idee oetspraok tot väöl Europese taole aonein verwant zien waor de Leidse professor Marcus Zuerius van Boxhorn. Heer brach 't Nederlands, Duits, Latien, Grieks en Perzisch mètein in verband en meinde de taole aof te kinne leie oet 'n oertaol die 'r Scytisch neumde, nao de Scythe. Mèt later oonderzeuk brach heer ouch de Keltische, Slavische en de Baltische taole heimèt in verband en, belangriek, neet taole wie 't Hebreeuws.

De hypothese kaom pas good op gaank ind achtiende iew, wie 't Sanskriet in Wes-Europa bekind woort. Sir William Jones deeg in 1786 'n lezing euver de euvereinkómste tösse veer aw taole: Sanskriet, Aajdperzisch, Grieks en Latien. Deepgoonder oonderzeuk woort verriech door Franz Bopp, dee z'ne systematische grammair tösse 1833 en 1852 versjeen. Dit zuut me euver 't algemein es 't begin vaan de vergliekende studie nao de Indogermaanse taole. De naom Indogermaans koam voort oet 't oostelekste en 't westelekste volk wat me in de hypothees betrok. Pas later in de negentiende iew woorte de Keltische taole es Indogermaans herkind; 't Tochaars woort pas in 1890 oontdèk. Ouch 't Hethitisch woort, um ziene sterk aofwiekende woordesjat, pas later bij de Indogermaanse taole ingedeild.

De naom Indogermaans is gebrukelek in de Duitstaolege wereld, de term Indo-Europees euverhiers in de Angelsaksische en Romaanse wereld. Gein vaan bei naome dek de laojing good. Veural in de negentiende iew waor de term Arische taole veur alle Indogermaanse taole (en neet allein de Indische en Iraanse taole) in gebruuk, veural vaanwege 't groet belaank wat me aon 't Sanskriet touwkós.

Historie

De Indogermaanse taole roond 3500 v.Chr. volges de gaankbaar hypothees

De Indogermaanse Urheimat

't Volk dat de Indogermaanse groondtaol gesproke moot höbbe weurt de Indogermane geneump. Weitesjappers zien 't oonderein neet eins boe dat volk geleef heet. De locatie vaan dit volk weurt de Urheimat geneump.

De mies geaccepteerde visie is tot de Indogermane oorsprunkelek aon de noordkös vaan de Zwarte Zie leefde (zuug 't keertsje). Dit hèt de Kurgische hypothees en die is in 1956 door Marija Gimbutas opgestèld. Ze stèlde dees theorie op mèt behölp vaan archeologische aonwiezinge: zoe meint me bepaolde kunsveurwerpe en ander archeologische voondste aon de Indogermane touw te kinne sjrieve. 'n Ander theorie stèlt tot de Indogermane in Anatolië (oongeveer 't modern Turkije) hunnen oorsproonk höbbe. Daonao zal 'n groete groop esnog nao de noordeleke Zwarte-Ziekös getrokke zien. Dees hypothees kump vaan Colin Renfrew en woort opgestèld in 1987. Verawwerde of entans neet door de mainstream geaccepteerde hypotheses laote de Indogermaanse taole oet India koume, of zelfs oet Noord-Europa. Dees lèste hypothees heet oonder mie aonleiing gegeve tot väöl rassetheorieë en gelt vendaog d'n daag es pseudo-wetensjappelek.

Vaanoet de Urheimat, woersjijnelek dus Kurgië of Anatolië, höbbe ziech de Indo-Europeane verspreid. Hun taol moot lankzaamaon versjèlle zien goon vertuine. De ierste groop die 'n contak mèt de ander Indogermane verloor waore de Anatolische taole. Dit leit me aof oet de groete versjèlle die 't Hethitisch vertuint mèt de ander aw Indogermaanse taole, dewijl 't de allerajdste euvergelieverde Indogermaanse taol is en me dus zjus zouw verwachte tot 't väöl mie gemein zouw höbbe mèt de andere leie vaan de groop. Sommege höbbe zelfs gestèld tot 't Proto-Anatolisch 'n zöstertaol waor vaan 't Proto-Indogermaans, en neet 'n aofstammeling. De mieste taolwetensjappers goon dao neet vaanoet.

Satem en kentum

Sjematische weergaof vaan de satem- en kentumtaole, mèt 't kerngebeed vaan de satemisatie in vol roed.

Intösse bleve de ander Indogermaanse variante in 'n aoneingeslote gebeed bijein. In deen tied moot ziech de sjifting tösse satem- en kentumtaole höbbe veurgedoon. Negentiende-iewse taolwetensjappers merkde op tot de oosteleke taolgrope - Baltisch, Slavisch, Armeens en Arisch - 'n aontal klaankveranderinge consequint hadde doorgeveurd die in de westeleke grope - Keltisch, Germaans, Italisch, Grieks - oetgebleve waore. De naome vaan de bei grope koume vaan respectievelek 't Avestisch en 't Latiens woord veur hoonderd en geve al mètein ei belaangriek versjèl tösse bei grope: de verandering vaan *kV- in *sV (V steit veur "vocaal"). Me meinde tot de Indogermane ziech op e zeker memint in twie grope hadde verdeild. In de oosteleke groop zouwe daan de bewöste taolveranderinge plaotsgegrepe höbbe.

Dat is evels neet noedzakelek en lievert e probleem op. Vaanaof 't ind vaan de negentiende iew kraog me kinnes vaan 't Tochaars, 't oostelekste lid vaan de Indogermaanse taolfemilie, wat de satemkinmerke neet had. Toch laog 't neet veur de haand 't Tochaars bij de kentumtaole in te deile. Daorum geit me noe vaan 't volgende oet. De Indogermaanse taole minus Anatolisch zien nog laank es e dialekcontinuüm in 'n aoneingeslote gebeed blieve bestoon. De ierste trèkke vaan 't later Germaans, Keltisch, Italisch enz. waore al presint, meh 't waore nog dialekte die in eder geval veur de directe naobervolke te verstoon waore. De satemkinmerke höbbe ziech toen vaanoet örges oostelek in 't Indogermaans taolgebeed euver mierder dialekte verspreid. Noch de westeleke dialekte, noch 't Tochaars höbbe aon die expansie mètgedoon. Daonao pas gónge de Indogermane en hun taole definitief oeterein.

Zoe'n theorieë stoon bekind es de golftheorie.

De taole goon oeterein

De golftheorie weurt vendaog d'n daag algemein geaccepteerd. Ze is naomelek neet allein good gesjik um d'n aard vaan de satemisatie te verklaore, ouch ander zakes kinne vaanoet zoe'n theorie weure oetgelag. Zoe zien d'r dèks subtiel euvereinkómste tösse twie naobergrope die me allein in die twie grope aontröf en neet in wèllekäörege ander Indogermaanse taole. Zoe'n euvereinkómste zien d'r beveurbeeld tösse 't Germaans en 't Keltisch, Germaans en Baltisch-Slavisch, Keltisch en Italisch. Bovedeen gief 't soms dudeleke missing links tösse twie taolgrope. E veurbeeld is 't Venetisch, 'n taol die mer oet e paar inscripties bekind es, meh die, allewel tot ze väöl op 't Italisch liekende, ouch deepgoonde euvereinkómste mèt de Germaanse taole vertuinde. Zoe'n affiniteite kinne neet verklaord weure oet de stamboumtheorie, de klassieke visie die allein rekent mèt veurawwertaole boe-oet ziech door taolverandering ander taole oontwikkele, meh te beter oet de golftheorie.

Op e zeker memint ligke de taolgrope toch zoe wied oeterein tot ze eine kier neet mie oonderein te verstoon zien en dudeleke grenze kriege. De versjèllende Indogermaanse volker vele dèks len binne die al door ander lui bewoend woorte. Genetische studies tuine ouch dudelek aon tot de Indogermane genetisch väöl diverser zien es taolkundeg, en tot sprekers vaan ander taole in Europa en westelek Azië dèks zjus genetisch neet neumesweerd versjèlle vaan Indogermane. De volker in de door Indogermane binnegevalle len gaove hun eige taole gewoenelek op. Toch lete ze hun spore nao in de taol vaan de euverhiersers (substraot). 't Vèlt evels op tot de rol vaan die substraote in alle Indogermaanse taole beperk is gebleve. 't Geit veural um wäörd die neet mer in ein taolgroop veurkoume. Klaankveranderinge zien ouch droet te verklaore: zoe weurt de Germaanse klaankversjuving touwgesjreve aon 't substraot vaan de Monumintebouwers, die de Germaanse len veur d'n inval vaan de Indogermane bewoend mote höbbe.

Classificatie

De volgende families weure tot de Indogermaanse taole gerekend:

• Albanees (deil vaan de Illyrische groop?)
• Anatolische taole (zuug de teks)
• Arische taole (= Indo-Iraanse taole)
  • Indische taole
  • Iraanse taole
  • Nuristaanse taole
• Armeens
• Baltische taole
• Frygisch
• Germaanse taole
• Grieks
• Illyrisch
• Italische taole
  • Romaanse taole (oet 't Latien)
• Keltische taole
• Ligurisch
• Slavische taole
• Thracisch
• Tochaarse taole
• Venetisch

Veurgestèlde superfamilies

Sins 't begin vaan de twintegste iew höbbe versjèllende taolkundege de meugelekheid oetgesproke tot de Indogermaanse taole deil oetmake vaan 'n nog groetere groop. De bekindste vaan dees grope is die vaan de Nostratische taole, die boete 't Indogermaans ouch de Oeralische taole, de Altaïsche taole, de Zuid-Kaukasische taole en, aofhenkelek vaan definitie, nog ander taolgrope zouw mote umvatte. Zoe'n theorieë zien controversieel en weure neet algemein geaccepteerd.

Kinmerke

Zuug ouch: Proto-Indogermaans

Umtot ziech de Indogermaanse taole wied vaan de groondtaol aof oontwikkeld höbbe is 't lesteg um gemeinsjappeleke kinmerke te geve. 't Is evels wel meugelek de kinmerke vaan de Indogermaanse groondtaol in de moderne taole aon te wieze.

Klaanklier

Consonante

't Proto-Indogermaans had väöl versjèllende consonante. Wat betref de plosieve kós me labiaal (p), coronaal (t), palatovelaar (k'), velaar (k) en labiovelaar (k^w) consonante. Palatovelaar hèlt in tot de tóng bij 't oetspreke tege 't verhemelte zit; labiovelaar meint tot d'r 'ne vlöchtege w-klaank aon de consonant woort touwgevoog. De plosieve kóste stumhöbbend, stumloos en stumloos geaspireerd zien, en die drei variante kóste bij alle plosieve veurkoume. Dit substiel systeem is nog wijer oontwikkeld in de Indische taole, die daodoor tientalle consonante höbbe gekrege. Opvallend is tot fricatieve wie þ, ð, f, v, ch en γ oontbreke. Zoe'n klaanke höbbe ziech in väöl vaan de dochtertaole oontwikkeld. Dit had tot gevolg tot de geaspireerde consonante verdwene.

Me heet, veural op basis vaan 't Hethitisch, geconcludeerd tot 't Proto-Indogermaans neet minder es drei versjèllende h's had. Die weure gesjreve es h₁, h₂ en h₃. In de modern taole is dao in directe zin niks vaan euvergebleve.

Vocale

't Proto-Indogermaans waor bezoonder erm in vocale. Väöl taolwetensjappers vermeuje tot 't in 't begin vaan zien oontwikkeling mer einen echte vocaal had, de e, in twie klaanklengdes, kort en laank. Door ablaut kós de e in 'n o verandere; dit kaom väöl veur. De i en de u bestoonte allein es allofone vaan de j en de w, twie haafvocale. De a teslotte weurt geach ziech oontwikkeld te höbbe oonder invlood vaan de h₁ (zuug heibove). Dit kaom in de praktiek drop neer tot 't Proto-Indogermaans aon 't ind vaan zien oontwikkeling gewoen vief vocale had, die ouch volop tot diftonge gecombineerd kóste weure.

In de modern Indogermaanse taole zien dat 'rs dèks mier gewore. De mieste taole höbbe 't versjèl tösse korte en lang vocale behawwe. De Limburgse dialekte zitte zeker in de veurhoede es 't geit um welke taol de mieste vocale heet.

De consonante l, m, n en r kóste es vocale deensdoen es t'r geinen echte vocaal in 'n syllaab stoont. De mieste Indogermaanse taole höbbe dat systeem laote valle en steunvocaole ingevoog um syllabes gemekeleker oetspreekbaar te make. Me zuut 't evels nog väölvöldeg in 't Sanskriet en ouch in de mieste Slavische taole is 't (mèt de r en soms ouch mèt de l) meugelek gebleve um 'ne consonant es vocaal deens te laote doen.

Klemtoen en pitch accent

In 't Proto-Indogermaans kós de klemtoen woersjijnelek op alle syllabes valle. Dat is noe nog zoe in oonder mier 't Grieks en in de mieste Slavische taole. Ander taole höbbe op de lang door wètte oontwikkeld die regele boe de klemtoen vèlt. 't Latien hèlt ziech hiel streng de dreisyllabewèt en in de Germaanse taole vèlt de klemtoen consequint op de stam (bij samestèllinge: op de stam vaan 't ierste lid).

Oet 't Aajdgrieks en 't Vedisch is e muzikaal accint bekind, wat in de taolkunde miestentieds pitch accent weurt geneump, en wat bestoont oet drei versjèllende manere um 'n beklemtoende syllaab oet te spreke. Die systeme zien in later taolfases verdwene. De picth accents in 't Noors en Zweeds zien aon later taolveranderinge touw te sjrieve, zoe good wie de sleip- en stoettoen vaan 't Limburgs.

Vörmlier

't Proto-Indogermaans waor 'n flecterende taol mèt 'n groete vörmeriekdóm. Kinmerkend veur flecterende taole is tot grammaticaol betrèkkinge weure aongegeve mèt oetgeng: door d'n oetgaank vaan e woord te verandere verandert de beteikenis en/of de grammaticaol functie. Dit steit in tegestèlling tot de agglutinerende taole, die 'nzelfde soort betrèkkinge mèt achtervoogsels, die vaan ziechzelf nog beteikenis höbbe, aongeve.

Alle levende Indogermaanse taole, creooltaole neet mètgerekend, zien ouch flecterende taole. Daobij zien evels twie oontwikkelinge aon te wieze. T'n ierste gief de aard vaan flecterende taole aonleiing tot 't oontstoon vaan oonregelmaotege flexie. Verbuiginge die väöl gebruuk weure oontwikkele ziech zelfstendeg tot vörm die neet volges de (hoof-)regel tot stand koume. Me zuut in awwer taole dudelek minder oonregelmaotege vörm optrejje es in modern taole, en de oonregelmaoteghede zien ouch minder sterk. T'n twiede nump de vörmeriekdóm door de iewe heer dudelek aof. Gein levende Indogermaanse taol heet nog zoeväöl vörm wie 't Proto-Indogermaans. De snelheid boemèt dat gebäört versjèlt hiel sterk vaan taol tot taol. De mieste Slavische taole, de Baltische taole en 't Armeens vertuine nog altied hiel väöl flexie, taole wie 't Afrikaans en 't Ingels zien bekans isolerend.

Naomwäörd

't Proto-Indogermaans had ach naomvalle (nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief, ablatief, instrumentalis en locatief) en drei getalle (inkelvoud, miervoud en dualis [twievoud]). De ach naomvalle koume nog allemaol trök in de klassieke Arische taole Sanskriet, Aajdperzisch en Avestisch. Vaan de modern taole heet 't Armeens (alle naomvalle boete de vocatief) 't mieste vaan de naomvalsinflexie bewoerd. D'n dualis vint me, boete in aw taole wie 't Sanksriet, Episch Grieks en Aajdkèrkslavisch, nog in e paar modern taole trök, naomelek Opper- en Nedersorbisch en Sloveens. De substantieve valle oeterein in drei woordgeslachte, mannelek, vrouwelek en oonzijeg. De verbuiging vaan manneleke en oonzijege wäörd is veur e groet deil dezelfde. De mieste taole höbbe teminste twie vaan die geslachte bewoerd (en dèks genoog nog alledrei), 'n opmerkeleke oetzoondering is 't Armeens (wat wijer zoe awwerwets is).

De adjectieve sjikke ziech nao 't substantief boe ze bijhure. Hunnen oetgaank weurt verboge nao geslach, naomval en getal, zoetot 'n adjectief dèks dezelfden oetgaank krijg es 't substantief boe 't bijhuurt. Flexie vaan adjectieve is in bekans alle Indogermaanse taole bewoerd gebleve.

In 'n ieder fase had 't Proto-Indogermaans woersjijnelek mer twie woordgeslachte: geslachtelek en oonzijeg. Vrouweleke wäörd zien daan pas later 'n grammaticaol klasse op ziech goon vörme. De belaankriekste aonwiezing daoveur is 't Hettitisch, wat dit systeem heet behawwe. Wijer beit 't Aajdgrieks 'n sterke aonwiezing: samegestèlde adjectieve höbbe dao gein vrouweleke vörm (athanatos doksè 'oonsterfeleke roem'). Me dink tot 't Hettitisch vaan de aander Indogermaanse taole is aofgesplits veur de inveuring vaan 't vrouwelek woordgeslach.

Veurnaomwäörd

Dao waore oorspunkelek allein persoenleke veurnaomwäörd veur de ierste en twiede persoen, verboge in alle naomvalle en getalle. Veur de daarde persoen gebruukde aonwiezende veurnaomwäörd.

Dao waore in 't Proto-Indogermaans in weze twie aonwiezende veurnaomwäörd. 't Versjèl laog in de aonwiesbaarheid vaan 't besprokene. Allewel tot väöl modern Indogermaanse taole ouch e vergeliekbaar versjèl kinne moot me constatere tot väöl dochtertaole vaan 't Proto-Indogermaans dit aontal höbbe oetgebreid. Zoe leit me deze/dees/dit en dee/die/dat vaan 'tzelfde woord aof, naomelek so/seh₂/tod. 't Ander aonwiezend veurnaomwoord (h₁e/ih₂/id) deeg dèks deens um nao 'n persoen te verwieze (zuug heibove) en greujde beveurbeeld in de Germaanse taole oet tot 't gewoen persoenlek veurnaomwoord: heer, zie, het.

't Vraogend veurnaomwoord en 't betrèkkelek veurnaomwoord waore sterk verwant. Groondvörm (nominatief mannelek inkelvoud) waor k^wis, wat v'r in väöl taole trökvinde (Latien quis, Limburgs wae/wee).

't Proto-Indogermaans had gei lidwoord. De Germaanse taole, de Romaanse taole en 't Grieks höbbe 't lidwoord later oet aonwiezende veurnaomwäörd oontwikkeld.

Telwäörd

De Indogermaanse telwäörd tot en mèt hoonderd kinne vaanoet haos alle taole weure gereconstrueerd. De taol had ouch e woord veur doezend, meh dat vint me neet in alle taole trök. Allein de telwäörd ein, twie en drei woorte verboge, en wel wie adjectieve. Veer en hoeger waore oonverbuigbaar, tenzij 't geit um samegestèlde telwäörd. Dat is opmerkelek, oonder mier umtot dat in ander taolgrope gans normaal is. In later Indogermaanse taole is 't soms wel meugelek gewore hoeg telwäörd te verbuige, beveurbeeld in de Slavische taole.

Werkwäörd

Ouch 't werkwoord is vaan oorsproonk gecompliceerd en hendeg vörmeriek. 't Proto-Indogermaans vervoogde 't werkwoord in drei persoene (ierste, twiede en daarde persoen) en drei getalle (inkelvoud, miervoud en dualis). Doortot veur edere persoen 'nen apaarte vörm waor kós me de persoenleke veurnaomwäörd eweglaote. In de mieste noe nog gesproke Indogermaanse taole is dat nog ummer zoe: de werkwoordsvörm allein is genoog um de persoen te bepaole. 't Italiaans faccio beteikent dus "iech maak" en neet allein "maak". In mieste Germaanse taole, de mieste Keltische taole en 't Frans is dat anders. Dao is de werkwoordsvörm te zier aofgeslete um oet te kinne make wat 't oonderwerp is. 't Limburgs maak drök vaan ziechzelf neet oet wat 't oonderwerp is; daoveur moot me persoenleke veurnaomwäörd gebruke (iech maak, heer maak, geer maak).

't Proto-Indogermaans kós veer modi of "wijze": indicatief, conjunctief, optatief en imperatief. 't Vedisch kint ouch nog d'n injunctief, meh in morfologisch opziech is dat geinen echte modus. Gein modern taol heet ze alleveer behawwe. De conjunctief en optatief zien dèks goon samevalle en in sommege taole zien ze zelfs hielemaol verdwene.

De groondtaol had twie agensvörm: actief en mediopassief. Mèt de lèste vörm kós - in eine werkwoordsvörm - weure oetgedrök tot 't subjek 'n actie veur ziechzelf deeg ("heer èt ziech twie stökker broed"), 't subjek ouch 't objek vaan zien eige actie waor ("heer was ziech") of tot 't subjek de handeling neet zelf deeg, meh oondergóng ("heer weurt gezeen"). De ierste twie beteikenisse neump me mediaal, de lèste passief. In 't Aajdgrieks zien mediaal en passief oetereingetrokke zoetot d'r drei agensvörm oontstande zien. In ander aw taole heet 't mediopassief allein de passieve beteikenis euvergehawwe (Latien, Gotisch). In de modern Indogermaanse taole is vaan 't mediopassivum neet väöl euvergebleve; 't Nuigrieks evels kint 't nog wel.

't Proto-Indogermaans has teminste drei werkwoordstije: praesens (tegewoordegen tied), aoristus en perfectum. Alle drei die tije kóste in alle meugeleke vörm vervoog weure; ze hadde zelfs alledrei hun eige infinitieve. 'ne Veerden tied, 't imperfectum, waor woersjijnelek al rudimentair aonwezeg, in eder geval in de dialekte die later Grieks, Armeens en Arisch woorte. E futurum waor d'r neet. Sommege taolgrope höbbe dat aontal tije trökgebrach tot mer twie (Slavisch, Germaans), ander taole höbbe zjus 't aontal tije oetgebreid. Dat gelt in 't bezoonder veur 't Latien en 't Aajdgrieks. In de Germaanse taole heet me väöl nui tije gecreëerd mèt behölp vaan hölpwerkwäörd. Zoe kinne ouch nuances in de verleien tied en in d'n touwkómmenden tied weure oetgedrök. 't Mies oontwikkeld en genuanceerd is 't systeem vaan 't modern Ingels.