Hoesmösj

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Mennekeshoesmösj

Verspreiing vaan de hoesmösj: natuurlek (doonkergreun) en ingeveurd (liechgreun).

De hoesmösj (Passer domesticus (Linnaeus 1758)) is e klei veugelke oet de orde vaan zaankveugel (Passeriformes) en de femilie mösjechtege (Passeridae). 't Bieske is inheims in zoeget gans Europa en groete deile vaan Azië; daobij is 't ingeveurd op alle aander continente boete Antarctica. 't Veugelke heet ziech sinds jaor en daag aongepas aon de mins en is euverwegend in minseleke nederzèttinge te vinde. In de Benelux kump de hoesmösj zier algemein veur, meh de lèste jaore is ze dao in aontal achteroet gegaange, zoetot ze neet mie de mies veurkoumende vogelsoort is.

Taxonomie

Binne de zaankveugel en de mösjechtege huurt de hoesmösj tot 't geslach Passer, of (echte) mösje. De hoesmösj is daovaan laank neet 't insegs lid; me kint 'n klein daarteg recinte soorte mösje. Ouch fossiel soorte zien bekind vaanaof 't vreug-Mioceen. Vaan belaank is in 't bezunder Passer predomesticus oet 't midde-Pleistoceen. Wie häöre naom al zeet, höbbe gelierde gemeind in häöm de (wèlle) veurgenger vaan de hoesmösj te zien, al trèk modern genetisch oonderzeuk dat in twievel.

In de Benelux kump neve de hoesmösj ouch de minder frequinte rinkmösj (Passer montanus) veur. Ze kin gemekelek veur 'n hoesmösj weure aongezeen.

Oondersoorte

Wie bij väöl aander bieste ouch is 't oondersjeid vaan oondersoorte punt vaan controverse. D'n eine zuut tientalle versjèllende, geografisch bepaolde oondersoorte, d'n aandere vint tot de diversiteit väöl minder groet is. 't Handbook of the Birds of the World hèlt 't op twelf, verdeild in inger verwante gróppe vaan eder zès oondersoorte.

Domesticus-gróp

• P. d. domesticus, de mies veurkoumende oondersoort, in 't groetste deil vaan Europa meh ouch door gans Siberië. Exotische populaties (zuug 't keertsje) bestoon es regel ouch oet dees oondersoort, umtot ze door Europese koloniste zien mètgenome.
• P. d. balearoibericus (von Jordans 1923), op de Baleare, Zuid-Fraankriek, de Balkan en Anatolië.
• P. d. tingitanus (Loche 1967), in de Maghreb. Kruis ziech oetgebreid mèt de Spaonse mösj (Passer hispaniolensis).
• P. d. niloticus (Nicoll en Bonhote 1909), in d'n oonderluip vaan de Nijl: Egypte en Soedan. Aan de grens vaan zie gebeed zien krusinge mèt P. d. biblicus en P. d. rufidorsalis bekind.
• P. d. persicus (Zaroedni en Koedasjev 1916), veural in Iran. In Oos-Iran en Afghanistan vermingk ze ziech mèt P. d. indicus.
• P. d. biblicus (Hartert 1910), in 't Kortbij en Midde-Ooste.

Indicus-gróp

• P. d. hyrcanus (Zaroedni en Koedasjev 1916), aon de zuidkös vaan de Kaspische Zie (Noord-Iran en oostelek Azerbeidzjan).
• P. d. bactrianus (Zaroedni en Koedasjev 1916) in Centraol-Azië, vaan zuielek Kazachstan tot in Noord-Iran, boe verminging mèt P. d. persicus plaotsvint. Ouch mèt P. d. indicus gief 't krusinge, en wel in Afghanistan. Ze gedreug ziech es trèkvogel.
• P. d. parkini (Whistler 1920), in de westeleke Himalaya. Ouch dees oondersoort trèk eweg.
• P. d. indicus (Jardine en Selby 1831), op 't Indiaas subcontinent zuielek vaan de Himalaya, mèt oetstraolinge nao 't ooste en weste touw.
• P. d. hufufae (Ticehurst Cheeseman 1924), in noordoostelek Arabië.
• P. d. rufidorsalis (Brehm 1855), in de boveluip vaan de Nijl: Soedan en Zuid-Soedan, zoewie in Ethiopië en Eritrea.

Veurkoume en leefgebeed

Wie bove besjreve kump de hoesmösj in zoeget gans Europa, groete deile vaan Azië en e stök vaan Afrika veur. Ze gedijt veural in gemaotegde klimaote, meh kump ouch in subtropische en subpolair streke veur. In de Nuie Wereld kump ze neet vaan nature veur (d.w.z. neet op eige krach), meh is ze wel ingeveurd. Umtot de hoesmösj vaan häör eige al in zoe väöl versjèllende klimaote kin gedije, steit of vèlt häör verspreiing mèt de presintie vaan landbouwgroond (veur te foeragere) en minseleke bouwsele (veur te nestele). Ouch heet de hoesmösj e beter aofweersysteem es de rinkmösj, zoetot heer bepreuvinge vaan oonbekinde krenkdes beter doorsteit. 't Gief mer inkel plaotse boe de hoesmösj nao introductie is oetgestorve of zie leefgebeed neet heet oetgebreid; die vint me beveurbeeld op Greunland en Kaapverdië.

De hoesmösj is zoedaoneg aongepas aon de mins tot heer bekans exclusief in de buurt vaan minseleke vesteginge is te vinde. Allein boete 't breujsezoen kin me ze nog wel ins wied boete dezen habitat vinde. 't Foeragere kin zoewel op bouw- es op weiland wie ouch in stadsparke gebäöre; wel steit veurop tot de umgeving neet te 'net' is (gestruid graon, plaotse veur te sjuile etc.). Es breujvogel kump heer zjus in natuurgebeed koelek veur: zoe gief 't in Nederland bezunder wieneg breujende mösje op de Veluwe of in De Meinweg, en te mie in zoewel diechbevolk gebeed (Rijnmoond, Parkstad Limburg) es dunner bevolk landbouwgebeed (Kop vaan Noord-Holland, Noord-Limburg).

Bestand

Boe de hoesmösj veurkump, deit ze dat miestens in groete aontalle, zeker in diechbevolk gebeed. Vaanaof de jaore 1980 liekent 't bestand in Nederland evels trök te loupe; dees achteroetgaank is in de jaore 1990 versneld. Um dezen hellen achteroetgaank is ze op de Roej Lies vaan veugel gezat, al-evel kump ze nog ummertouw hiel väöl veur en zal ze zeker neet oetsterve. Me zeuk de reies veur d'n trökgaank in veranderende landbouw- en steidebouwtrends. Zoe is door verbeterde woeningsisolatie de ruimte oonder de panne, boe mösje zoe gere nestele, neet mie te bereike. De aofname liekent nao 2000 te zien gestop. Allewijl weurt 't aontal breujpare tösse de 500.000 en 't mieljoen gesjat. Daomèt heet de merel ze es mies veurkoumende vogel woersjijnelek ingehaold.

Op 't Belsj späölt 'tzelfde probleem. Dao is ouch nao 2000 't aontal mösje nog sterk achteroetgegaange.

Kinmerke

Bouw en uterlek

De hoesmösj mèt 15 centimeter en zuut e bitteke gedroonge oet. 't Verekleid is bij gein vaan bei geslachter kleurriek, meh bij mennekes wel boonter es bij vruiwkes. De mennekes höbbe e gries petsjke, roedbrojn kante, grijs wange en e gries oonderlief. De boors en bef zien zwart; dominante mennekes höbbe mie zwart es lieger geklasseerde. Op de vleugele stoon opvallende witte striepe. De snavel is doonkergries. 't Kleid vaan de vruiwkes is eintoeneger: de bovedeile zien broen mèt 'ne grijze waas en doonkerbrojn striepe, de oonderdeile egaal gries mèt 'n tósj vaan beige. Hunne snavel is liechter en geleger es die vaan de mennekes. Juveniele höbbe e geliekaardeg kleid wie vruiwkes. De poete zien bij allebei de geslachter kort en leverkleureg. De hoesmösj heet gein ech winterkleid, meh in de winter weurt bij mennekes de snavel wel liechter (wie dee vaan e vruiwke), de bef kleinder en de kopteikening oondudeleker.

Leed

De zaank vaan de hoesmösj is neet muzikaol meh beperk ziech tot e sumpel tsjiep en variaties dao-op.

Gedraag

Hoesmösje zien sociaol veugel, die neet allein in köppelkes meh ouch in gróppe leve. Hun väölvöldeg getsjiep deent veural veur communicatie mèt soortgenoete oet dezelfde gróp.

Veujing

Hoesmösje zien omnivoor. Hun ete zeuke ze op de groond; 't dieet besteit oet zaode, knup, beize en klein insekte, zoewie alderlei vaan de mins aofkumsteg ete wie broed, olieneutsjes en vetböl. Insekte weure dèks aon joonge geveurd.

Es proejdier

De veurnaomste 'natuurleke' vijand vaan de hoesmösj is ouch e gedomesticeerd bies, de hoeskat. Ouch roufveugel ete ze dèks. Minder belaankrieke vijande zien krejje (geslach Corvus) en eikhores. Ouch de mins it wel ins hoesmösje; dat gebäört beveurbeeld in 't Middellandse Ziegebeed. Es talrieke vogel kin me ze dèks gerös en legaol sjete, meh door hunne geringen umvaank zien ze es ete neet de mies praktische vogel.

Veurtplanting

E nes mèt hoesmösje-eikes.

't Breujsezoen löp in de gemaotegde regio's op 't noordelek haafroond vaan miert tot augustus. Op 't zuielek haafroond drejt ziech dat um nao september tot fibberwarie, in de trope kin 't gans 't jaor door. De hoesmösj breujt in los kolonieverband. Al nao e jaor (in de trope nog ieder) kinne jóng mösje pare; sommege doen dat ouch, meh de kans op succes is daan klein. Mèt de jaore weurt 't woersjijneleker tot e köppelke e nes succesvol groetbringk. Es e menneke wèlt pare stik 't zien vere en start op en höps 't rundsjes roontelum 't vruiwke. Wie wel mie vogelsoorte zien hoesmösje monogaam; e köppelke is gemeinelek veur 't leve same. E lègksel besteit gemeinelek oet 4 tot 6 eier (allewel tot zoewel väöl minder es väöl mie is aongetroffe); 't vrouwke lègk miestens twie of drei lègksele per jaor. In sommege kawwer streke is 't aontal lègksele lieger, meh bevatte die gemiddeld wel mie eier. De eikes zien mer 20 tot 22 mm laank. 't Breuje woort veurnaomelek door 't vruiwke gedoon. Gewoenelek nao 11 tot 14 daog koume de eikes oet; ze doen dit allemaol tegeliek.

Oontwikkeling

't Kuke deit nao veer daog zien ouge ope en krijg nao zoe'n ach daog zien eerste doons. Soms kump 't veur tot allebei de awwers doedgoon; in dat geval blieve de kukes piepe en trèkke ze soms pleegawwers aon. De joonge vlege roond 'tzelfde memint oet en kinne ziech binne einen daag deils zelf veuje. Nao 7 tot 10 daog is dat perces gemeinelek compleet.

Cultureel aspekte

Dewijl de hoesmösj allewijl veural symbool steit veur invaajd en oonopvallendheid, waor ze in de aajdheid e symbool vaan libido en vröchbaarheid. De Romeinsen diechter Catullus sjreef e paar dobbelzinnege gediechter euver 't mösjke vaan zien geleefde Lesbia.

Bronne

Dit artikel is deils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.

Extern links

• De Hoesmösj op Vogelbescherming.nl
• De Hoesmösj op SoortenBank.nl