Brits-Ingels
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Brits-Ingels (otoniem: British English) is de naom veur de variante vaan 't Ingels wie ze gesproke weure in 't Vereineg Keuninkriek, en daan veural in Ingeland. Me bedoelt hei zoewel de standaardtaol es de spreektaol (substandaardtaol) en de dialekte mèt. Brits-Ingels versjèlt op 'n aontal punte vaan beveurbeeld Amerikaans-Ingels, Australisch-Ingels en Iers-Ingels. De versjèlle ligke op 't gebeed vaan spèlling, vocabulair, oetspraok en in beperkde maote ouch grammatica. Allewel tot 't Ingels oet Ingeland, en dus 't Vereineg Keuninkriek, aofkumsteg is, heet 't Amerikaans-Ingels mie sprekers; de vreuger oonumstreje positie vaan 't Brits es Ingelse taolnorm steit daorum oonder drök.
Situatie en taollandsjap
[bewirk | brón bewèrke]Ingeland
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels is, wie de naom al zeet, de inheimse taol vaan gans Ingeland. Allein in Cornwall, wat pas later woort ingelief, heet ziech nog iewelaank 'n Keltische taol ('t Cornisch) kinne hawwe. De Germaanse kolonisatie vaan Brittannië kaom in de viefden iew op geng. De Angele, Sakse en Jutte spraoke toen al versjèllende taole; sommege dialekversjèlle in Ingeland (en Zuidoos-Sjotland, zuug oonder) goon nog dao-op trök. Later woort de taol oonder mie gevörmp door de Deense invasie vaan 't noordooste, de Normandische euverheersing, de vörming vaan graofsjappe, de tegestèlling tössen 't Zuidooste en de Periferie, de Industrieel Revolutie (explosieve greuj vaan de stei) en de ziech oontwikkelende standaardtaol. Me deilt de dialekte in Ingeland gemeinelek in zès hoofgróppe in: Noord-Ingels, Wes-Midlandsingels, Oos-Midlandsingels, Oos-Anglisch, Zuidwestelek Ingels en Zuidoostelek Ingels. Noord-Ingels en Oos-Midlandsingels zien geteikend door 'ne groeten invlood vaan 't Aajdnoords, dewijl dezen invlood in 't Zuidwestelek Ingels 't kleinste is. 't Zuidooste kinmerk ziech veural door diverse taolvernuiinge, die ziech deils wel meh dèks ouch neet euver de res vaan Ingeland höbbe verspreid.
De standaardtaol is in de ierste plaots gebaseerd op 't Zuidoostelek Ingels, umtot Londe in dit gebeed ligk. De perceis historie is evels neet zoe sumpel. In de loup vaan de iewe woort de taolnorm strenger, um in de loup vaan de iewe oet te kristallisere in 'n Received Pronunciation. Oonderzeuk heet aongetuind tot deze norm neet oonveraanderlek waor: begin twintegsten iew kloonk ze alweer aanders es in de negentienden iew, en roond 1950 waore weer diverse veraanderinge opgetrooje. Traditioneel waor 't gebruuk vaan de RP 'ne sterke sociaole markeerder; in de gelaogde Britse maotsjappij kós 'n regionaol gekleurde oetspraok, nog mie es in aander taole, iemes zien reputatie en carrièr hendeg sjaoje. De lèste decennia is de taolnorm evels minder streng gewore; de RP klink väöl lui, veural joongere, zelfs pretentieus en stief in de oere. In plaots daovaan wint 't Estuariumingels aon belaank, 'ne spraokvariant dee gebaseerd is op de dialekte vaan Londe en umgeving meh ziech wel aon de standaardtaol heet aongepas. In Ingeland besteit zoedoende e verticaol continuüm tösse de aw dialekte en de zuver standaardtaol.
Wales
[bewirk | brón bewèrke]Naotot in 1282 d'n Ingelse keuning de prins vaan Wales versloog, woort dit prinsdom al gaw bij Ingeland ingelief. Toch kraog de Ingelse taol dao neet zoe gemekelek veuj aon de groond. Zelfs roond 1800 woort in Wales nog algemein Welsh en mer wieneg Ingels gesproke. Allein roond de oosgrens begós 't Ingels ingaank te vinde.
Dit veraanderde mèt de Industrieel Revolutie. Aon de zuidkös immigreerde massa's Ingelse (en Iere) nao opkoumende industriecentra wie Cardiff en Newport, en de veurtaol woort Ingels. Later voont 't Ingels ouch ummer mie ingaank in de res vaan 't prinsdom, meh dat góng mer laankzaam: zelfs 'n stad wie Llanelli bleef tot 1950 euverwegend Welshtaoleg.
De diverse Ingelse dialekte in Wales versjèlle oonderein sterk. In de vocaole huurt me 'ne zekeren invlood vaan 't Welsh, meh veur de res basere ziech de Welsh-Ingelse accente op dialekte oet diverse deile vaan Ingeland.
Sjotland
[bewirk | brón bewèrke]In Sjotland is de situatie complex en gans aanders es in Ingeland. In dit landsdeil woort al in de vreug middeliewe Aajdingels gesproke, zij 't ouch allein mer in 't uterste zuidooste. Later, veural naotot 't hoof op 't Ingels euvergóng, won de Ingelse taol ummer mie terrein op 't Sjots-Gaelisch, wat ziech in euzen tied in 't noordweste heet trökgetrokke en zelfs dao bedreig is. Umtot Sjotland evels 'nen oonaofhenkeleke staot waor, baseerde ziech de taolnorm op de noordeleke dialekte. Zoe oontstoont 't Sjots (Scots), 'n gróp sterk vaan 't Standaardingels aofwiekende dialekte mèt versjèlle die veur e deil al in 't Aajdingels bestoonte. Sjots weurt nog ummer gesproke, en wel in de Uplands, de Lowlands, de Shetland- en Orkneyeilen en in 't oostelek rendsje vaan de Highlands. Allein in 't gebeed boe roond 1900 nog Gaelic woort gesproke, is 't Sjots neet inheims.
Naotot Sjotland en Ingeland in personeel unie kaome (1603) en in ei keuninkriek woorte vereineg (1707), voont 't zuielek Ingels ingaank in Sjotland. Sommege gelierde en hoeggeplaotsde Sjotte gónge noe 't Ingels vaan Ingeland spreke. Hun oetspraok woort evels weer zier sterk door hun eige Sjots beïnvleujd. Zoe oontstoont 't Sjots-Ingels, wat in feite neerkump op Standaardingels door 'ne Sjotse moond. Ouch allewijl weurt dit nog väöl gesproke. Sommege Sjotte gebruke wel de Received Pronunciation, meh dit accent heet in Sjotland veur väöl lui negatief connotaties. Dèks gief 't e verticaol continuüm vaan Received Pronunciation euver min of mie Sjots gekleurd Ingels tot ech Scots.
Noord-Ierland
[bewirk | brón bewèrke]In Noord-Ierland weurt Ulster-Ingels gesproke. Dit heet ziech gevörmp oonder invlood vaan 't Scots, wat hei door groetsjaolege immigratie in de zeventienden iew is ingeveurd. Dit Ulstersjots weurt allewijl nog in e paar enclaves door 'n (klein) minderheid gesproke. Wat de mierderheid vaan de Noord-Iere sprik, is ieder 'n accent vaan 't Ingels, zij 't wel e hendeg aofwiekend accent. Gemeinelek weurt 't Ulster-Ingels tot 't Iers-Ingels gerekend; de versjèlle mèt 't Ingels oet de res vaan 't eiland zien evels dujeleker es de euvereinkomste.
Isle of Man en de Kenaaleilen
[bewirk | brón bewèrke]'t Eiland Man en de Kenaaleilen hure formeel neet bij 't Vereineg Keuninkriek. Toch is 't zinvol veur hei vaan Brits-Ingels te spreke, umtot de taolnorm Brits is. Op al dees eilen is 't Ingels rillatief recintelek ingeveurd; 't heet de plaots ingenome vaan 't Manx en 't Normandisch. 't Manx-Ingels is sterk beïnvleujd door de kortbij dialekte op 't vasteland, d.w.z. Liverpool en umgeving. 't Ingels vaan de Kenaaleilen versjèlt in 't gemein neet zoe sterk vaan 't Standaardingels; bij sommege bewoeners mèt 'nen inheimsen achtergroond kin d'n invlood vaan 't Normandisch doorklinke in 't vocabulair en de woordkeus (gallicismes).
In 't boeteland
[bewirk | brón bewèrke]Brits-Ingels is in de regel de norm in de len vaan 't Brits Gemeinebès. Dat gelt veural veur len boe 't Ingels gein inheimse taol is (beveurbeeld India en de mieste Afrikaanse len), en in zekere zin ouch veur Australië, Nui-Zieland en Zuid-Afrika. Allein Canada riech ziech sterker op 't Amerikaans-Ingels. In spellingskwesties volge de Gemeinebèslen ofwel gans ofwel deils de Britse spèlling; veural in Canada kin me compromisse tösse Britse en Amerikaanse spellinge vinde.
In väöl neet-Ingelstaolege len, beveurbeeld Nederland en 't Belsj, weurt 't Brits-Ingels es taolnorm op sjaol gelierd. In de praktijk evels riechte ziech väöl lui nao sjaol op 't Amerikaans-Ingels, umtot ze dao (door de oetgebreide Amerikaanse popcultuur) väöl mie mèt te make höbbe.
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Spelling
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels, n'importe wat veur variant, heet gein officieel vasgelagte spelling. In plaots daovaan riech me ziech op gewuunte, zoewie op gezaghöbbende dictionaire. 't Ingels kraog veur 't iers vastegheid in spelling in 1755, wie d'n dictionair vaan Samuel Johnson versjeen. In 1828 versjeen in de Vereinegde Staote 'nen aanderen dictionair, dee vaan Noah Webster, dee 'n 'vereinvajdegde' spelling gebruukde. Sindsdeen höbbe 't Vereineg Keuninkriek en de Vereinegde Staote versjèllende spellinge.
In Romaanse wäörd mèt 'nen oetgaank dee trökgeit op 't Latijns -or gebruuk 't Brits-Ingels de spelling -our: colour, humour, labour. Dezen oetgaank geit trök op 't Aajdfrans. 't Amerikaans-Ingels gebruuk hei -or. Dit versjèl treujt ouch bij de Germaanse erfwäörd neighbo(u)r en harbo(u)r op.
In väöl oet of via 't (Aajd-)Frans geliende wäörd die in de oetspraok indege op /-ə(r)/ spelt 't Brits-Ingels -re: centre, lustre, mitre. 't Amerikaans-Ingels heet dao -er. Britte spelle intösse in väöl wäörd ouch -er boe etymologisch get veur -re te zègke vèlt (en boe dat vreuger ouch dèks woort gedoon): chapter, enter, proper en de maondnaome vaanaof September.
't Brits-Ingels heet 'n -c- in wäörd wie defence, offence, pretence. 't Amerikaans-Ingels heet dao 'n -s-.
Oet 't Latien of Grieks aofkumstege werkwäörd op /-aiz/ höbbe in 't Brits-Ingels miestens de spelling -ise/-yse (advertise, analyse), allewel tot de 'Amerikaanse' spelling mèt -z- (advertize, analyze) ouch väöl veurkump.
Es e werkwoord op -l indeg, weurt die l in aofleiing ummer verdobbeld, ouch wienie de syllaab die ze aofslut neet de klemtoen heet: travel - travelling - traveller. In 't Amerikaans-Ingels weurt die lètter allein verdobbeld wienie de klemtoen op de lèste stamsyllaab ligk (control - controller), in lijn mèt wie dat bij aander lètters geit.
In väöl Gemeinebèslen, veural in Australië en Canada, weure soms mingvörm tösse de twie spellinge gebruuk. Ouch dao bestoon dictionaire die hun eige regele vaslègke.
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]De versjèlle in vocabulair tösse 't Brits Ingels en de aander variante, in 't bezunder Amerikaans-Ingels, zien talriek en trejje in alle rezjisters op, vaan de wetensjap (Brits trapezium tegeneuver Amerikaans trapezoid; Brits aluminium tegeneuver Amerikaans aluminum) tot op straottaol-niveau (Brits poof tegeneuver Amerikaans fag(got) 'homo, zjanet'; Brits wank of toss tegeneuver Amerikaans jerk off 'wikse'). Zeker bij wäörd veur alledaogse dinger, die ziech neet zoe gemekelek euver de media verspreie, kinne zoe'n versjèlle in stand blieve (green/red pepper 'paprika' tegeneuver Amerikaans bell pepper en Australisch capiscum; Brits pavement 'stóp' tegeneuver Amerikaans sidewalk en Australisch footpath, wat in 't Brits- en Amerikaans-Ingels iejer weurt verstande es 'wandelpaad').
't Kump ouch dèks veur tot wäörd in twie versjèllende Ingelse taolnorme aander beteikenisse höbbe, wie bove al bleek oet 't veurbeeld vaan footpath. Zoe weurt oonder football in Brits-Ingels ummer 'voetbal' verstande; in de VS evels miestens American football en in Australië Australian football (de sport die veer 'voetbal' neume, steit dao es soccer bekind). Ouch bij hockey besteit soortgelieke verwarring: Britte verstoon dao, wie Nederlanders en Belzje, 'veldhockey' oonder; Amerikaone en Canadeze dinke daobij direk aon ieshockey. Sick weurt in 't Brits-Ingels, wienie predicatief gebruuk, verstande es 'misselek' (I'm sick); wèlt me zègke tot me kraank is, daan gebruuk me dao ill, dewijl 't Amerikaans-Ingels dat neet deit. Shorts weurt in 't Vereineg Keuninkriek verstande es 'korte brook', in de VS es 'oonderbrook'. Fanny is Brits-Ingels veur 'kut', meh beteikent in 't Amerikaans-Ingels 'vot'. 't Werkwoord to table weurt in 't Brits-Ingels verstande es 't'r taofel bringe', in de VS iejer es 'oonder de taofel sjuive'. Nao me zeet leide dit in d'n Twiede Wereldoorlog tot verwarring wie Churchill veurstèlde um e bepaold oonderwerp te bespreke. De versjèlle kinne zier subtiel zien: 't woord veur 'verkaantie' is in 't VK holiday en in de VS vacation, meh de twie wäörd koume in allebei de dialekte veur (holiday in de VS es 'opebare fiesdaag', vacation in 't VK es 'recès vaan de universiteit').
De mieste Amerikaanse wäörd weure in 't Vereineg Keuninkriek wel verstande, door de dominantie vaan de Amerikaanse massamedia. Umgekierd is dat neet ummer 't geval.
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]Algemein
[bewirk | brón bewèrke]'t Gief miejer Britse accente, die neet allemaol dezelfde foneme deile. Vreuger waor de norm hendeg streng: in alle formeel situaties woort me geach Received Pronunciation te spreke, en lui oet de hoeger klasse hele ziech ouch privé aon dee norm. De lèste decennia weurt dee norm get losser. Veural 't Estuariumingels, de oetspraok beïnvleujd door 't dialek vaan Londe en umgeving, wint snel terrein. Diverse klaanke oet dit accent weure allewijl al in de standaardtaol geaccepteerd.
Algemein veur Standaardingels is de splitsing tösse trap en bath. In 't Amerikaans- en Canadees-Ingels is dat ei foneem (/æ/), meh in 't Brits-Ingels zien die gesplits in twie foneme, /æ/ en /ɑ/. De splitsing kin mer deils op basis vaan de umligkende lètters weure veurspäöld; dat maak ze dus fonemisch.
Opvallend aon Brits-Ingels is ouch tot de /r/ ewegvèlt wienie ze neet door 'ne vocaol weurt gevolg. Langen tied waor dit typisch veur 't zuidooste, meh nao d'n Twiede Wereldoorlog woort dit vrij algemein in Ingeland.
De zaachte th klink in 't Brits-Ingels dèks es 'ne stumhöbbenden detaole plosief [d̪]. 't Insegs versjèl mèt d'n awwe /d/ zit daan in de plaots vaan articulatie: de /d/ is alveolair, weurt dus e klei bitteke wijer nao achter in de moond gemaak.
In oet 't Frans geliende wäörd mèt u, die in die taol kloonk es /y/, en e deil inheimse wäörd, wie new, höbbe in 't Brits-Ingels ummer /juː/, dewijl dit in 't Amerikaons-Ingels neet ummer 't geval is (neet nao dentaole naomelek). E woord wie dune klink wie /djuːn/.
'nen Tiedlaank waore nog twie fonemische versjèlle bepaolend. Historisch bestoont e versjèl tösse horse en hoarse, en tösse morning en mourning. In Ingeland stoont dit versjèl al iewe oonder drök, meh in Amerika kaom 't tot in d'n twintegsten iew väöl veur. (De perceizen aard vaan 't versjèl leep en löp oeterein.) In gans awwerwèts en correk Standaardingels kaom 't vreuger ouch nog veur, meh algemein waor dat zeker neet. Allewijl is dit versjèl in de VS evels ouch dialectisch gewore: zoewel in 't Brits- es in 't Amerikaans-Ingels weure ze allebei oongeveer es /ɔː/ oetgesproke.
Ouch 't versjèl tösse wine en whine waor 'nen tiedlaank typisch Amerikaans. De wh-wäörd woorte daan mèt /ʍ/ oetgesproke. Allewijl is dit versjèl ouch in de VS zeldzaom aon 't weure. In Ingeland kump 't al gaaroet neet veur, mèt oetzundering vaan gans awwerwètse RP. Me kin 't veural nog hure in Sjots- en Iers-Ingels.
Received pronunciation
[bewirk | brón bewèrke]
Received Pronunciation is de vörm vaan Brits-Ingels die me kin hure op de nationaol tv en radio (veural in 't nuits), in 't oonderwies en oet de moond vaan politici en aander peblieke figure. Sommege lui höbben 't es moojertaol.
Sinds de twiede hèlf vaan de negentienden iew weurt de spreeknorm vrij perceis bijgehawwe, en opnaome bestoon ouch al mie es hoonderd jaor. Dao-oet kin me opmake tot de norm in deen tied wel veraanderd is. De bove besjreve versjèlle tösse horse/hoarse en wine/whine woorte vreuger wel gemaak. De /r/, dee allewijl algemein es approximant [ɹ] weurt gemaak, woort vreuger dèkser gerold ([r], allewijl nog wunselek in klassieke zaank). De /ou/ kloonk vreuger oongeveer zoe wie noe nog in 't Amerikaans-Ingels, es gans gerunde, stijgenden twieklaank. Allewijl is de realisatie mie [əu], wat ouch de gebrukeleke transcriptie in dictionaire e.d. is gewore. 't Foneem /ʌ/, wat vreuger ouch ech zoe kloonk, weurt allewijl wijer nao väöre gebrach en klink wie [ɐ]. 't Foneem /e/ is hendeg umlieg gegaange en kump allewijl mie euverein mèt [ɛ]. 't Versjèl mèt de /æ/ weurt daodoor kleinder; dee klaank kin de kant vaan [a] opgoon um 't contras dujelek te hawwe. In e woord wie there klink vaanajds 'nen twieklaank (/ðeə/), meh allewijl is dee ouch gemonoftongiseerd tot [ðɛː ~ d̪ɛː].
De situatie die heibove en op 't pleetsje heineve weurt weergegeve, is de klassieke vörm vaan de Received Pronunciation. Allewijl weure diverse variante vaan de Ingelse diftonge, aofkumsteg oet 't Estuarium-Ingels, ouch es standaard geaccepteerd. Ouch de glottisslaag es vervaanging vaan /t/, vreuger absoluut verboje, is allewijl touwgelaote.
Regionaol gekleurd Ingels
[bewirk | brón bewèrke]Väöl Britte spreke mèt regionaol accente. Alderiers doen dat de Sjotte, Noord-Iere en Welshmen (zuug bove). Binnen Ingeland waor dat langen tied min of mie taboe. 'n Belaankrieke oetzundering waor in d'n Twiede Wereldoorlog, wie de BBC 't nuits expres in regionaol gekleurd Ingels góng geve (umtot de Pruse propaganda-bulletins oetzoonde in de RP). Sinds 1970 is de taolnorm evels get losser gewore en kin me väöl regionaol gekleurd Ingels hure.
't Bekindste veurbeeld is 't Estuariumingels, 'ne regiolectische vörm vaan 't Londes (Cockney). Dezen taolvörm heet de mieste kinmerke vaan 't Cockney euvergepak, mèt naome de aofwiekende oetspraok vaan diftonge (zoe kin /əu/ wie [ɑːɪ̯̈] klinke, en /ei/ wie [ɛɪ]) en de t-glottalisering, algemein aon 't woordind (but /bʌt/ weurt [bɐʔ]), in volkser variante ouch middenin 't woord (better /betə/ weurt [bɛʔə]). L-vocalisering is ouch vrij gewoen. In get volkser Estuariumingels kin ouch de th nao väöre weure gebrach (thing /θɪŋ/ weurt [fɪŋ]); dit waor tot veur kort beperk tot 'ech' Cockney meh verspreit ziech wie laanger wie mie euver 't Estuariumingels. Dat gelt neet veur de h-deletie: dit kinmerk kós vreuger algemein gehuurd weure, meh allewijl liekent de h algemein te weure heringeveurd.
Allewel tot dit accent mèt Londe en (wij) umgeving geassocieerd weurt en blijf, heet 't Estuariumingels groeten invlood op de spreektaol vaan lui in gans 't land. Dao huurt me evels ouch dèks accente die beter aonslete bij de traditioneel dialekte vaan de regio. In 't Zuidweste en Noorde kump de /r/ dèks nog veur op plaotse boe ze in 't Zuidooste en de standaardtaol neet veurkump. Ouch de trap-bath-splitsing is dao neet algemein. Heidoor kin zuidwestelek Ingels aon Amerikaans-Ingels rappelere. In 't noorde is ouch de korte u neet opgesplits, zoetot put en cut opein rieme (/pʊt/ en /kʊt/, tegeneuver standaardtaol /pʊt/ en /kʌt/).
Grammatica
[bewirk | brón bewèrke]De grammaticaol versjèlle tössen 't Brits-Ingels en aander vörm vaan Ingels zien beperk. Werkwäörd höbbe soms aander verveuginge. De werkwäörd to burn, to learn, to spell en to spill, regelmaoteg in 't Amerikaans, höbbe respectievelek burnt, learnt, spelt en spilt (verleien tied es voltoejd deilwoord) in 't Brits-Ingels. To dive is in 't Brits-Ingels ummer regelmaoteg, neet sterk wie soms in Amerika. 't Voltoejd deilwoord vaan to get is got, neet gotten wie in Amerika.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is deils gebaseerd op en:British English, en:Received Pronunciation, en:Estuary English en en:American and British English spelling differences.