Wales
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Wales (Welsh: Cymru) is 'ne daelsjtaat van 't Veraenigd Kuëninkriek. Dit gebeed, dat i sjtrikte zin gaen ónaafhenkelik land is, ligkt in 't zuudweste va Groeët-Brittannië en grenst aan de Ingelsje graafsjappe Cheshire, Shropshire, Herefordshire en Gloucestershire in 't oeëste, 't Kanaal va Bristol in 't zuje, 't Sint-Georgekanaal in 't zuje en de Ierse Zieë in 't weste en noorde.
Sóms waert Wales aoch 't Vorstedóm Wales geneumd, allewaal d'r Prins va Wales neet bie de regiëring va Wales is betrókke en dizze titel neet doer alle beweunesj va Wales goodgekäörd waert.
De hoofsjtad va Wales is saer 1955 Cardiff, wiewaal de ambtelijke residentie van d'r Prins va Wales zich i Caernarfon bevingt. 't Parlemènt van d'r daelsjtaat is gevormd i 1999.
Etymologie
[bewirk | brón bewèrke]D'r naam Wales is muëgelik aafgeleid van 't Germaans woeërd walha, dat "vraeme" of "boetelender" betaekent. Aoch Wallonië, Walachieje en 't Zjwitserse Wallis zint van dit woeërd aafgeleid.
D'r Welshe naam vuur Wales is Cymru, wat vermodelik "plattelandsbeweunesj" betaekent in Aod-Welsh. Volges middelieëwse legendes is dit aafgeleid van d'r oersjprunkelike kuëning va Cymru, Kamber, d'r zoeën va Brutus, d'r ieësjte kuëning va Brittannië.
Geografie
[bewirk | brón bewèrke]Wales ligkt op e sjeereiland in 't centraal weste va Groeët-Brittannië en besjlaet 'n opperflaakde van 20.779 veerkante kilometer. Dit is óngevaer 274 kilometer lank en 97 kilometer braed. Wales haat 'n kuslien va mieë es 1200 kilometer lank en sjleet 'n aantal eileng i, woeëvan Anglesey in 't noordweste 't groeëtst is.
De maes dichbevolkde gebede ligke i Zuud-Wales, mit de sjtaej Cardiff, Swansea en Newport. Dit gebeed is aoch 't industrieel centrum va Wales.
't Maeste landsjap i Wales besjtaet oet bergechtig en dunbevolkd gebeed, vuural in de noordelike en centraal gedaeltes. De berg zint tiedes d'r lètste iestied gevormd, mit d'r 1085 meter hoeëge Snowdon (Yr Wyddfa in 't Welsh) i Snowdonia es d'r hoeëgste bergtuup. De Brecon Beacons ligke in 't zuje en sjlete aa op de Cambrian Mountains in 't midde.
D'r hujige grens tösje Wales en Ingeland is groeëtendaels in de 16e ieëw willekäörig vasgelag en volgt hoofzakelik de middelieëwse feodaal grensliene. Opmirkelik is dat de grenslien 't dörp Knighton sjeijt va zie sjpoorwaeëgsjtasie en dwaesj doer Llanymynech löpt.
De Ziëve Wóngere va Wales is 'n traditioneel lies va ziëve geografische en cultureel mielpäöl i Wales. In dees lies zint opgenómme: Snowdon (d'r hoeëgste berg), de klokke va Gresford mit hun kinmerkende klanke (in de middelieëwse Allerheiligekirk), de Llangollenbrögk (die in 1347 uëver de revier de Dee woert geboewd), de St.-Winefridebrón (e pelgrimsoeërd naobie Holywell i Flintshire), d'r toeëre va Wrexham (d'r 16e-ieëwse toeëre van de St.-Gilliskirk i Wrexham), de Venienbeum van Overton en Pistyll Rhaeadr (mit 75 meter d'r hoeëgste waterval i Wales).
Historie
[bewirk | brón bewèrke]De ieësjte minsjelike neerzètting in 't hujig Wales is taeëge 't ing van d'r lètste iestied óntsjtange. In d'r Romeinse tied is Wales 't toesland van 'n aantal sjtamme, woeëvan de Silure in 't noordoeëste en de Ordovice in de centraal en noordwestelike gebede de wichtigste zint. De Romeine, die Wales d'r naam Cambria gove, boewde tiedes hun hieërsjappie i Brittannië 'n lien va forte op, woeëvan 't maes westelike naobie Maridunum ('t hujig Carmarthen). Ze óntgónne gaod in Dolaucothi in 't hujig Carmarthenshire. Vermodelik zint de Romeine nog wiejer nao 't weste gegange. Aen van de bekindste Romeinse boewwirke is de vesting van Isca ('t hujig Caerleon), mit zie mechtig amfitheater, 't bès bewaarde i Groeët-Brittannië. Tiedes de 4e ieëw brachte de Romeine 't christendóm nao Wales.
Nao d'r óngergank van 't Romeins Riek i Brittannië rónd 410 woert Wales in 'n aantal kuëninkrieke verdaeld. Dankzie 't bergechtig landsjap en d'r waersjtand van de plaatsjelike bevolking mislökde alle poginge van Angelsaksische sjtamme óm Wales te veruëvere. D'r Angelsaksische kuëning Offa sjlaagt aevel d'rin óm e Welsh gebeed in 't hujig Powys bie zie riek in te lieve en laot langs de grenslien 'ne enorme aeërde wal aa-lègke, d'r zoeëgenaamde Offa's Dyke. Daele van dizze wal kinne huuj d'r daag nog waeëre besjnautsd.
Es gevolg van de Normandische veruëvering van Ingeland is de Welshe ónaafhenkelikhaed opgehaeëve. Dit gebuuërde neet in 1066 wie Ingeland woert versjlage, meh gebuuërde geleidelik, en woert oetindelik aafgerónd in 1282, wie Eduard I van Ingeland 'n uëverwinning behaolde op Llywelyn II, d'r lètste ónaafhenkelike vors va Wales. Eduard loot e groeët aantal sjtaene kesjtiële es Beaumaris, Caernarfon, Conwy en Harlech boewe óm de Welsh i bedwang te haote. Mit de nuuj wètgaeëving va 1535 waert Wales geannexeerd ónger de hieërsjappie Hendrik VIII van Ingeland, 'ne hieërsjer mit Welshe vuurvaders. De Wales-en-Berwick-wèt va 1746 bepaolde dat alle Ingelsje wètte automatisch aoch i Wales aa-gewènd zouwe waeëre, behalve es doer de wèt angesj woert bepaold.
Tiedes de 20e ieëw herlaeëfde 't Welshe nationaal bewuszieë. Plaid Cymru is de leidende organisatie in 'n ónaafhenkelikhaedsbewaeëging, die 't zelfbesjtuur va Wales opeist. Saer 1955 waert d'r term "Ingeland en Wales" vuur alle gebede gebroekd woeë de Ingelsje wèt geldt. Op 'tzelfde momènt woert Cardiff tót de hoofsjtad va Wales verklaord. Oet vraes vuur 't versjwiende van de Welshe sjpraok is i 1962 de Welshe Sjpraokgenoeëtsjap opgerichd.