Bataafse Rippubliek
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Bataafse Rippubliek (Nederlands: Bataafsche Republiek, sinds 1801 Bataafsch Gemenebest) waor 'ne vazalstaot vaan rippublikeins en keizerlek Fraankriek. De staot oontstoont wie begin 1795, nao 'nen iedere mislökden aonval, de Franse de Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen oonder de voot lepe. De prins woort verdreve en d'n adel aofgesjaf; in plaots daovaan kaom e Fransgezind bewind vaan patriotte aon de mach. Ouch mós de Rippubliek Ziews-Vlaondere en zien bezittinge in 't huieg Limbörg aon Fraankriek aofstoon.
Allewel tot de zaak vaan de revolutie bij e deil vaan de bevolking steun voont, woorte de Fransoze neet populair (veural door diverse belastinge) en waor 't land hendeg instabiel. In zie kort bestoon maakde 't land diverse staosgrepe door. In 1806 woort de Bataafse Rippubliek getransformeerd in 't Keuninkriek Holland.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Veurgesjiedenis en oorlog mèt Fraankriek
[bewirk | brón bewèrke]Tegen 't ind vaan d'n achtienden iew kaome in de Nederlen democratische, anti-stadhawwerleke sentiminte op, oonder invlood vaan de Franse Verleechting en versterk door 't zwaak beleid vaan de prins. In de jaore 1780 kaome die in 'n stroumversnelling. De tegestenders vaan de prins neumde ziech de patriotte. Diverse stei repe e patriottisch bestuur oet en in 1785 naome de patriotte zelf 't bestuur vaan gans Holland en Utrech euver. Pas door 'n Pruse interventie in 1787 kóste ze weure gestop.
Umtot de Rippubliek ziech al veur de Franse Revolutie mèt Pruses en Groet-Brittannië had verboonde (Ak vaan Garantie, 1788), verklaorde de Franse in 1793 d'n oorlog aon zoewel d'n Ingelse keuning es de prins. In deenzelfden oorlog boe-in ze de zuieleke Nederlen oonder de voot lepe, vele ze ouch de Rippubliek in. In 't ierste jaor had dees campagne mer maoteg succes; oonder mie Mestreech doorstoont e laank belègk en de Franse kaome neet wijer es e paar euverwinninge in Braobant. Vaanaof september 1794, wie generaol Jean-Charles Pichegru 't bevel op ziech naom, góng 't evels veurspeujeger en rökde de Franse op. Op 18 jannewarie 1795 vlöchde de prins nao Ingeland; einen daag later woort de Bataafse Rippubliek oetgerope.
Ierste jaore (1795-1798)
[bewirk | brón bewèrke]De revolutie kós, zeker in vergelieking mèt Fraankriek, zoonder al te väöl bloodvergete weure doorgeveurd. De patriotte naome de mach, dao-oonder ouch väöl lui die nao 1787 nao Fraankriek waore gevlöch en noe kóste trökkoume um hunnen droum oet te wèrke. De aw geweste bleve bestoon, de lieger bestuurseinhede ouch. Staots-Braobant woort noe getransformeerd in Bataafs-Braobant en waor noe e volweerdeg gewes, zoe good wie Drenthe; heimèt kaom 't aontal geweste dus op nege. De staot woort seculier; dat beteikende tot beperkinge tege joede, kathelieke, lutheraone en remonstrante woorte opgeluf. Beslote woort veur, op basis vaan 'n nog te hawwe volkstèlling, e parlemint te keze, de Nationaol Vergaoring. Die kaom op 1 miert 1796 veur 't iers bijein.
De Franse zaoge hun invasie in de Nederlen es hölp, en eisde es retributie tot de Rippubliek Ziews-Vlaondere, Staots-Bove-Gelder en Mestreech zouwe aofstoon, 100 mieljoen gölle sjaojvergeujing zouwe betaole en e garnizoen vaan 25.000 maander zouw oonderhawwe.
In de Nationaol Vergaoring oontstoont al gaw vreigel euver vaan alles. Me kós neet gemekelek tot beslissinge koume. Veural de maot boe-in de geweste nog zelfstendeg mochte blieve waor punt vaan iewege discussie. Begin 1798 waore de unioniste, die de geweste hun otonomie wouw aofnumme, 't zaat en pleegde ze 'ne staotsgreep. Heinao woort 'n otoritair Oetveurend Bewind ingestèld, wat de Nationaol Vergaoring vervóng.
'nen Unitaire staot (1798-1801)
[bewirk | brón bewèrke]'t Oetveurend Bewind sjafde de geweste en aof en stèlde in plaots daovaan ach nui departeminte in, nao Frans veurbeeld. Um 't aajd gewestelek dinke te oonderdrökke lepe de grenze daovaan dweers tege de aw geweslijne in. E nui parlemint woort ingestèld, 't Vertegewoordegend Liechaam; heiveur moch me allein stumme es me 't federalisme aofzwoor, es me 't dus mèt 't nui rezjiem ins waor. 't Radicaol unitair bewind woort op 12 juni zelf umveergegoejd door e gemaotegder Oetveurend bewind. Me maakde 'n groondwèt (de Staotsregeling), naotot poginge daoveur oonder de Nationaol Vergaoring waore mislök.
Op 27 augustus 1799 kraog de Bataafse Rippubliek te make mèt 'n geallieerde invasie. Britse en Russische tróppe landde op versjèllende plaotse in 't departemint vaan Texel (noe Noord-Holland) mèt es doel de Franse te verdrieve en de stadhawwer mèt steun vaan 't volk te herstèlle. De verdeidegers waore mèt verrassing geslaoge, meh wiste nao e paar verleze toch vaan de geallieerde te winne in de slaag bij Castricum. Nao de Conventie vaan Alkmaar op 10 oktober trokke de Britse en Russische legers ziech trök.
De Franse waore 't neet ins mèt de Staotregeling en duide in 1801 'n nui groondwèt door.
Gedeilteleke restauratie (1801-1806)
[bewirk | brón bewèrke]In de nui groondwèt woort de naom vaan 't land officieel veranderd in Bataafs Gemeinebès, al bleef de naom Rippubliek ouch vaan staotswege in gebruuk. De indeiling vaan 1798 woort trökgedrejd; 't land woort noe weer in nege departeminte ingedeild die euvereinstumde mèt de aw geweste. 't Oetveurend bewind woort vervaange door 't Staotsbewind, 't Vertegewoordegend Liechaam door 't Wètgevend Liechaam. Ouch woort noe de Sjeiing vaan de Machte in de geis vaan Montesquieu doorgeveurd.
De Franse bemeujenis bleef de koumende jaore. In 1805 besloot Napoleon, intösse tot keizer gekroend, tot de Nederlen e staotshoof móste höbbe. Hei-op stèlde me de positie vaan raodspensionair in, die Rutger Jan Schimmelpenninck beklejde.
Ind
[bewirk | brón bewèrke]E jaor later voont Napoleon de Bataafse Rippubliek toch neet slaagveerdeg genog en besloot heer ze gans op te luffe. Heer stèlde 'nen opvolgerstaot in, 't Keuninkriek Holland, boevaan zie broor Lowie Napoleon keuning zouw weure.
Groondgebeed en indeiling
[bewirk | brón bewèrke]Mèt de oonderwerping aon Fraankriek verloor de Rippubliek Staots-Vlaondere, Staots-Baove-Gelder en Staots-Euvermaos aon Fraankriek. 't Huieg Nederlands Limbörg heet daodoor noets bij de Bataafse Rippubliek gehuurd, meh veel sinds 1795 al oonder Fraankriek. De voorstendumkes in 't Revieregebeed, die compleet vaan de Rippubliek aofhenkelek waore, woorte noe formeel mèt de Nederlen vereineg en touwgeveug aon diverse geweste. Veur de res bleve de grenze behawwe, ouch die vaan de aw geweste. Wel woort de naom 'gewes' nao Frans veurbeeld in 'departemint' veraanderd. Staots-Braobant, veurheer e Generaliteitslands, kraog noe veur 't iers 'n eige bestuur. Zoe veraanderde de zeve of ach aw geweste (aofhenkelek vaan of me Drenthe mètrekent) in nege departeminte:
Mèt de inveuring vaan de groondwèt vaan 1798 góng die indeiling op de sjöp. Me creëerde noe expres departeminte die tege de aw gewesgrenze in gónge. Nao Frans veurbeeld kraoge de mieste departeminte naome vaan reviere. E keertsje vaan die indeiling zuut me bove.
| Departemint | Hoofstad | Gebeed |
|---|---|---|
| Eems | Leeuwarden | Groninge, noorde en midde vaan Friesland |
| Texel | Alkmaar | Noord-Holland boete Amsterdam e.u., Midde-Holland tot aon d'n Awwe Rijn, Gooi en Vechstreek |
| Amstel | Amsterdam | Amsterdam en umgeving |
| Awwen IJssel | Zwolle | Zuielek Friesland, Drenthe, Euverijssel, groet deil Veluwe |
| Delf | Delft | Zuid-Holland en westelek Utrecht tösse Awwe Rijn en Lek/Nuie Maos |
| Rijn | Arnhem | Res vaan Utrech, Zuid-Holland tösse Lek en Waal, Gelderland bove de Waal, meh zoonder groet deil vaan de Veluwe |
| Schelde en Maos | Middelburg | Zieland, Zuid-Holland bezuie Merwede en Nuie Maos, westelek Noord-Braobant |
| Dommel | Den Bosch | Midde en ooste vaan Noord-Braobant, Gelderland bezuie Waal. |
Sinds 1800 hoort ouch de veurmaolege hierlekheid Boksmaer bij de Rippubliek; bij 't departemint vaan d'n Dommel dus.
In 1801 woorte dees veraanderinge weer trökgedrejd en woort de indeiling weer wie in 1795. Dees indeiling woort in 1802 vaan krach. Wel kaom Drenthe noe oonder Euverijssel, zoetot 't gein nege meh ach departeminte gaof.
Insignes
[bewirk | brón bewèrke]
De Bataafse Rippubliek heel 't gebrukelek Nederlands veendel vaan roed-wit-blauw ('t oersprunkelek Prinseveendel waor in deen tied allaank in oonbruuk geraak), soms mèt e get leechter blauw es tot v'r noe kinne. In 't bovekerteer tuinde me dèks 't waope.
Es waope woort, neve d'n awwe Generaliteitsliew, ouch 'n compositie mèt de Nederlandse maag gebruuk. Eine vaste vörm daovaan gaof 't neet, meh häör attribute waore gemeinelek 'ne speer mèt de vrijheidshood, 'ne liew en soms 't veendel en/of e sjèld mèt fasces. Nao de revolutie vaan 1801 raakde dat zegel in oonbruuk. 't Traditioneel waope woort zelfs bij wèt vasgelag, wat noets ieder waor gebäörd.[1]
Bestuur
[bewirk | brón bewèrke]
Vaan 1796 tot 1798 woort de Rippubliek bestuurd door de Nationaol Vergadering. Ze bestoont oet 126 leie, gekoze door 40.000 keesmaander, die weer door 't volk (entans: manslui mèt e good inkoume) gekoze waore. Um machsmisbruuk en de sjijn daovaan te oontkoume, hadde de leie mer e mandaot vaan oonderhaaf jaor en rouleerde 't veurzittersjap alle twie weke. Oetindelek bleek de Nationaol Vergadering neet slaagveerdeg genóg; begin 1798 woort ze mèt 'ne staotsgreep beïndeg (zuug ouch bove).
Nao de staotsgreep kaome de radicaol unitariërs aon de mach. Zij wouwe vaan de Bataafse Rippubliek 'nen unitaire staot make en eisde ouch op aander gebeed hervörminge. Veurstanders vaan federalisme, of vaan restauratie vaan 't stadhawwersjap, woorte oet de Vergadering gezat; allein de geisverwante bleve euver. Die vörmde noe de Constituerende Vergadering, die indelek 'ne groondwèt móste aonnumme (de Nationaol Vergadering had 'n oontwerp daotouw ummer verworpe). Oet de Constituerende Vergadering kaom 't Vertegewoordegend Liechaam voort, verdeild in 't Ierste en Twiede Kamer. De leie bleve väöl laanger zitte es in de Nationaol Vergadering: um de drei jaor woort e daarde vaan de leie in e distriktestèlsel verkoze. De oetveurende mach waor in han vaan 't Oetveurend Bewind. Heimèt kaom de sjeiing vaan de machte tot stand, al waor 't bewind door zien einzijege politieke samestèlling neet direk democratisch.
Vaanaof 1801, wie me góng spreke vaan 't Bataafs Gemeinebès, waor de oetveurende mach in han vaan 't Staotsbewind. De wètgevende mach berösde bij 't Wètgevend Liechaam, e parlemint vaan 35 leie. Dit parlemint had e stök minder te zègke es 't Vertegewoordegend Liechaam: in weerwèl vaan ziene naom kós 't allein veurstèlle vaan 't Staotsbewind good- of aofkäöre. Deze staotsvörm waor in feite al vrij otoritair, meh veur de Franse nog neet otoritair genóg. In 1805 vervónge ze 't staotsbewind door e kabinèt, veurgezete door 'ne raodspensionair en wijer bevolk door ministers. D'n titel raodspensionair waor aofkumsteg oet de vreuger Staote vaan Holland, meh noe góng 't feitelek um 'n soort president.
Wie ouch dit neet nao de zin vaan de Franse waor, besloot Napoleon de Nederlen in e keuninkriek te transformere. 't Wètgevend Liechaam bleef in 't Keuninkriek Holland bestoon.
Economie
[bewirk | brón bewèrke]De al zwake Nederlandse economie verslechterde in dezen tied wijer, oonder mie door de belastinge die de Franse lufde. Zoe góng in 1799 de VOC pleite. Dit maakde de Nederlandse kolonië tot staotsbezit. Nog groeter ermooj stoont de Nederlen nao 1806 te wachte, wie 't Continentaol Stèlsel woort ingeveurd.
Monetair stèlsel
[bewirk | brón bewèrke]De politieke revoluties veranderde nog niks aon 't Nederlands muntstèlsel. De bestaonde munte bleve dukaote, göldes, stuivers en duite sloon mèt 't waope vaan 't gewes. Zelfs tösse 1798 en 1802, wie de aw geweste neet mie bestoonte, kaom dao gein verandering in.[2]
Cultuur
[bewirk | brón bewèrke]In de ierste jaore woorte diverse werke t'r iere vaan de revolutie, de samewèrking mèt Fraankriek en 't nui bewind gesjreve. 't Geit hei um gesjreve poëzie, meh ouch um cantate, lejer en orkeswerke.[3] Vaan de hand vaan Gerrit Paape versjeen 't politiek-filosofisch werk De bataafsche republiek.[4]
Werke vaan dit typ verdwene al vrij snel oet de peblieke belaankstèlling. Daonao normaliseerde 't cultuurleve ziech en voont me aonsleting bij de trends vaan 't boeteland, in 't bezunder Fraankriek. Diechters wie Rhijnvis Feith, A.C.W. Staring, Willem Bilderdijk en Hendrik Tollens kaome in deen tied op of bleve populair; hun werk laos me ouch veur en/of nao de Fransen tied. In 't meziekleve waor de mieste activiteit in Amsterdam te vinde, en wel roond sociëteit Felix Meritis, wat 'n eige orkes had en oonder mie de werke vaan Bartholomeus Ruloffs, Johannes van Bree en C.A. Fodor späölde.[5]
In d'n tied vaan de Bataafse Rippubliek woort de spèlling vaan 't Nederlands veur 't iers officieel vasgelag. De spèlling-Siegenbeek, geneump nao de Leidse professor Matthijs Siegenbeek, woort ind 1804 door 't Staotsbewind aongenome.
Demografie
[bewirk | brón bewèrke]De Bataafse Revolutie zörgde veur diverse maotsjappeleke veraanderinge. Wel waore de veraanderinge minder ingriepend es in Fraankriek. D'n adel woort aofgesjaf, meh zien positie waor in de Rippubliek toch al vrij marginaol. Wel woorte, beveurbeeld op grave in de kèrke, de femiliewaopes door militante revolutionaire euveral weggekap. De rezjènte, die neve de gevlöchde prins de feiteleke mach hadde, waore noe minder es vreuger vaan hun posities verzekerd, umtot 't systeem vaan coöptatie, boe-in de femilies ziech oonderein aon de mach hele, kaom te vervalle. De Nationaol Vergadering sjafde al vreug de staotsreligie aof, zoetot noe ouch aander protestante, kathelieke en zelfs joede dezelfde rechte krege (in 1797, bij de verkezing vaan de Twiede Nationaol Vergadering, kaome twie joede in 't parlemint). Ouch de gilde woorte aofgesjaf, zoetot in de stei noe edereine (en neet in de lèste plaots neet-calviniste!) 't werk kós doen wat 'r wouw.
Veur de verkezing vaan de Nationaol Vergadering mós 'n volkstèlling weure gehawwe: um te weite welk disctrik wieväöl keesmaander moch oetzende, mós me weite wieväöl lui dao perceis woende. Dit woort in de loup vaan 1795 gedoon. In 't land bleke bekaans 1,9 mieljoen lui te woene. Foute veurbehawwe waor d'n oetslaag zoe:[6]
| Gewes | Inwoeners |
|---|---|
| Friesland | 161.513 |
| Groninge | 114.555 |
| Drenthe | 39.672 |
| Euverijssel | 135.060 |
| Gelderland | 217.828 |
| Bataafs-Braobant | 210.723 |
| Zieland | 82.212 |
| Holland | 828.542 |
| Utrech | 92.904 |
| Subtotaol | 1.883.009 |
| dobbel getèld | 2.546 |
| Bataafse Rippubliek | 1.880.463 |
Opmerking: dobbel getèld zien Willemstad en Dinteloord, die zoewel bij Holland es bij Braobant opgenome woorte.
De volkstèlling registreerde nog gein speciaol gegeves wie leeftied, geslach, geluif en inkoume.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel baseert ziech op de Nederlandstaolege artikele nl:Bataafse Republiek en nl:Bataafs Gemenebest, zoewie op diverse verboonde kleinder artikele.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Hubert de Vries, Wapens van de Nederlanden, Amsterdam, Jan Mets, 1995: pp. 38-9
- ↑ Johan Mevius, Speciale catalogus van de Nederlandse munten van 1795 tot heden, editie 1998, Vriezenveen, Mevius Numisbooks: pp. 10-22
- ↑ Nicolle Klinkeberg, "Muziek tijdens de Bataafse Revolutie en in de Franse tijd", in Louis Grijp c.s. (redd.), Een muziekgeschiedenis der Nederlanden, Amsterdam, Amsterdam University Press-Salomé, 2001: pp. 381-5
- ↑ Gerrit Paape, De bataafsche republiek, zo als zij behoord te zijn en zo als zij weezen kan: of Revolutionaire droom in 1798: wegens toekomstige gebeurtenissen tot 1998. Vrolijk en ernstig. Amsterdam, 1798; heroetgaaf Nimwege, Vanthilt, 1998
- ↑ Dick van Heuvel, "Het Amsterdamse concertleven rond 1800" in Grijp (c.s.) 2001: pp. 374-80
- ↑ volkstellingen 1795-1971 - Tabellen in het jaar 1795 - Volksmenigte in de Bataafse Republiek. N.B.: De getalle kloppe neet gans; woersjijnelek zien klein optelfoute gemaak. Zuug daoveur de bron en de aonteikeninge daobij.