Ingels
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Ingels | ||
|---|---|---|
| Inheimse name: | English | |
| Gekald in: | veural Vereineg Keuninkriek, Noord-Amerika en Australië | |
| Classificatie: | Indo-Europees Germaans Wes-Germaans Angelsaksisch Estuarium-Ingels en Amerikaans Ingels | |
| Aantal sjpraekers: | 380 miljoen vaan gebuurde, 1 miljard es vreem taol | |
| Cónservatiegraod: | neet bedreig | |
| Officieel taal: | Vereineg Keuninkriek (de facto), Vereinegde Staote (d.f.), Australië, meiste len vaan 't Brits Gemeinebes, Liberia, Filipiene, Belize, Canada (o.a.), Ierland (o.a.), Zuid-Afrika (o.a.), India (o.a.) | |
| ISO-639-code: | en, en, eng | |
De Ingelse taol is in 't huideg internationaal verkier de belangriekste taol vaan de wereld. Ze is de meist gesproke taol vaan Groet-Brittannië, Ierland, Canada, de Vereinegde Staote en Australië en in talrieke ander len en binne de meiste internationaal organisaties (boe-oonder de Europese Unie) de officieel taol. Op de meiste sjaole in de wereld weurt 't Ingels es ierste vreem taol oonderwieze.
Es gesproeke taol is 't Ingels nommer drei, nao 't Chinees (daan wel Mandarijn) en 't Spaons. 't Ingels weurt gesproke in versjèllende dialekte en heet ein zöstertaol: 't Sjots. Ouch gief 't talloes creooltaole gebaseerd op 't Ingels. Wijer is 't vaan oersprunk ing verboonde mèt 't Fries.
De taol is in de vijfden iew oonstande oet de verminging vaan de Angelse, Saksische en Deense dialekte die de Germaanse vereuvereers vaan 't Keltisch Groet-Brittannië mètbrachte. De ierste documinte in 't Ingels datere oet de zevenden iew; 't belangriekste taoldocumint oet deen tied is 't epos Beowulf. Me neump dees taol Aajdingels of Angelsaksisch. Dees taol góng in d'n twelfden iew euver in 't Middelingels, wat in de zèstienden iew weer tot Vreugmodern Ingels evolueerde.
Beteikenis
[bewirk | brón bewèrke]'t Modern Ingels, soms besjreve es de ierste wereldwij lingua franca, is de belangriekse internationaal taol veur communicatie, weitesjap, lochvaart, vermaak, toerisme, radio, diplomatie en in de zakewereld. De oetbreiding van dees taol vanaaf de Britse eilen tot euver de gaanse wereld is begós same mit de greuj van 't Brits Riek en al aon 't ind vaan de neugetiende iew waas de taol wereldwijd verspreid. De taol is dominant in de Vereinegde Staote en door zien greujendje economische en culturelen invlood en zien machstatus sinds d'n Twiede Wereldoorlog is de positie vaan de taol wereldwijd versterk.
'n Gooj kènnis vaan 't Ingels is 'n vereisde in 'n aontal wirkgebiede en beroepe wie geneeskunde en informatica; es gevolg daovaan kènne minstes ei miljard lui de basisbeginsele vaan 't Ingels. 't Is ouch ein vaan de zès ambteleke taole vaan de Vereinegde Naties.
Taolkundege wie David Crystal erkènne det ei vaan de gevolge vaan de greuj vaan 't Ingels (net wie ander wereldwij taole) is det de taolkundege diversiteit op väöl plaotse op de wereld verlore geit, in 't bezunder in Australasië en Noord-Amerika.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels is oontstande oet väöl versjèllende Germaanse dialekte die nao Groet-Brittanië gebrach woorte door de Angelsaksische koloniste aan de begin vaan de viefden iew, veural door de Angele, Sakse en de Jutte.
De taol woort sterk beïnvlood door de Aajdnoorse taol vaan de Vikinge. Nao de Normandische vereuvering vaan Ingeland in 1066, oondervoond de taol 'ne sterke Fransen invlood en oontwikkelde 't zich van 't Aajdingels tot 't Middelingels. 'n Reje veur dees verandering waas 't algemein gebruuk vaan lienweurd oet de Normandische woordesjat en 't gebruuk vaan Normandische spelregele. Huidaogs Ingels heet zelf zich hei-oet oontwikkeld en ging door mèt 't opnumme vaan lienweurd, veurnaomelek oet 't Latien en 't Aajdgrieks. Later volgde ouch väöl lienweurd oet Indische taole.
De grammaticaal structuur van 't Ingels is nog ummer euverwegend Germaans mèt inkel Romaans-oontliende zinsconstructies. Vaan de totaal Ingelse woordesjat zien de meiste weurd (roond de 60%) evel vaan Franse en Latiense herkóms. Lui verwieze soms nao 't Ingels es 'n euverbrögkingstaol tösse de wereld vaan de Germaanse en de Romaanse taole.
't Ingels weurt doorgaons es volg in periode oonderverdeild:
- Aajdingels, zeuvenden en achsten iew, ouch bekind es Angelsaksisch;
- Middelingels, twellefde tot vieftienden iew, beïnvlood door 't Normandisch (e Frans dialek) nao de slaag bij Hastings;
- Nui-Ingels (of Modern-Ingels), zèstienden iew tot noe.
Modern gebruuk
[bewirk | brón bewèrke]De Ingelse taol is vanaof de twintigsten iew de invloodriekste taol t'r wereld. Dit is deils e gevolg vaan de Briste koloniaal oetbreiding in de neugetiende iew wodoor 't Ingels in väöl veurmaolege kolonies nog ummer de veurnaomste (ambteleke en bestuurs-) taol is, mer veural ouch door de cultureel en weitesjappelek dominerende Vereinegde Staote.
Ierste taol
[bewirk | brón bewèrke].svg)
't Ingels is de ambteleke taol vaan oonder ander Australië, Belize, Nui-Zieland en Nigeria en ein vaan de ambteleke taole vaan oonder ander Canada, Ierland en Zuid-Afrika. 't Ingels functioneert de facto es de ambteleke taol vaan 't Vereineg Keuninkriek en de Vereinegde Staote vaan Amerika.
Twiede taol
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels weurt door väöl lui es twiede taol gesproke. Es me die ierste- en twiedetaolsprekers bijein optèlt, is 't zelfs de meis-gebruukde taol t'r wereld. Kiek me slechs nao de modertaolsprekers, daan weurt 't Ingels nog euvertróffe door 't Mandarijn en 't Spaons. De taol deent es lingua franca bij de communicatie in weitesjap, technologie en in 't internationaal politiek en economisch verkier euver de gaanse wereld.
'n Initiatief vaan de Universiteit vaan Cambridge, de University of Cambridge ESOL examination, is 'n reeks sjaolexames die de behiersing vaan de Ingelse taol door neet-modertaolsprekers toets. Wereldwijd numme jaorleks twie miljoen luuj in mie es 130 len deil aan dees exames.
Dialekte
[bewirk | brón bewèrke]Wie me ziech kin veurstèlle is de taolkundege variatie in Groet-Brittannië (zuug ouch Brits-Ingels), boe taol de laankste historie heet, 't groetste. Zier sterk aofwiekend is 't Sjots, wat wie bove gezag ouch wel veur 'n apaarte taol doorgeit. In Ingeland kint me (vaan noordwes nao zuidoos) de volgende hoofdialekte: Noord-Ingels, Wes-Midlandsingels, Oos-Midlandsingels, Oos-Anglish, Zuidwestelek Ingels en Zuidoostelek Ingels. Binne eder dialek gief 't versjèllende plaotseleke tongvalle. De stadsdialekte stoon in 't gemein väöl korter bij de standaardtaol es de plattelandsdialekte; 't zien veur 't groetste deil accente.
Nao 't Brits-Ingels heet 't Amerikaans-Ingels de laankste historie. De groetste variatie vint me in 't ooste, umtot dat zoeget twie iewe ieder door Ingelstaolege is gekoloniseerd es 't weste. De groete diversiteit vaan Amerikaanse dialekte die in de negentienden iew nog bestoont, is sindsdeen evels sterk achteroetgegaange door touwgenome mobiliteit. 't Canadees-Ingels is zier ing aon 't Amerikaans-Ingels verwant; oet dialectologisch ougpunt heet 't geine zin veur de twie vaanein te sjeie.
In Ierland spreke de mieste lui Iers-Ingels; in 't ooste vaan 't land is dat al iewe 't geval. Opvallend aon dit dialek is veural de conservatieve klaanklier, die diverse versjèlle in iere hèlt die in aander dialekte verdwene zien. Nao 't weste touw weurt 't substraot vaan 't Gaelic sterker.
In Wales kraog 't Ingels in de negentienden iew vaste veuj aon de groond, al woort 't al iejer in deile vaan 't prinsdom gesproke. Welsh-Ingels vèlt vrij gemekelek bij de dialekte oet Ingeland in te deile, meh heet zien gans eige fonologie.
Zuid-Afrikaans-Ingels en Australisch-Ingels zien rillatief nui. 't Ierste oontstoont vaanaof de Ingelse annexatie vaan de Kaapkolonie en is sterk door 't Afrikaans beïnvleujd. 't Twiede oontstoont es koinè vaan 't Iers- en Zuidoostelek Ingels; de mieste vreug koloniste (zoewel veroerdeilde krimmenele es goudzeukers en aander vrijwèllege migrante) kaome veural oet Ierland en Londe. Verwant aon 't Australisch-Ingels is ouch 't Nui-Zielands-Ingels: de ierste Britse kolleniste waore via Australië gekoume, meh woorte dao later wel door lui oet aander gebeje bijgestande.
In de vreuger Ingelse/Britse kolonies in 't Caribisch gebeed bestoon diverse op 't Ingels gebaseerde creooltaole. Die weure euver 't algemein neet tot de Ingelse dialekte gerekend, meh gelle es apaarte taole. Wijer heet eder land oet 't Brits Gemeinebès wel zienen eige variant vaan 't Ingels, beveurbeeld 't Indiaas-Ingels of 't Nigeriaans-Ingels. Strik gezeen zien dit ouch gein dialekte, meh iejer nationaol standaarde. De norm veur dees taole is ummer 't Brits-Ingels (soms in 'nen oetgesproke formele vörm, dee in 't Vereineg Keuninkriek zelf al verawwerd is), al laote ze allemaol wel 'n zeker maot vaan kleuring door inheimse taole touw.
Woordesjat
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels heet 'n hiel groete woordesjat en dao koume geregeld twie weurd veur veur 'n inkel begrip: ei Germaans en ei Romaans (wie "freedom" en "liberty" die allebei "vrijheid" beteikene). 't Versjèl in gebruuk weurt groetendeils bepaold door 't taolkundeg register: 't Germaans woord bie veurkäör in 't daogeleks leve en 't Romaans synoniem in officieel gesjreve taol. 't Totaal aontal weurd in de Ingelse taol is 'n oonderwirp vaan discussie, mer volges d'n Oxford Diksjeneer heet 't minstes 500.000 weurd.
Volges de Shorter Oxford Dictionary koume de weurd in 't Ingels veurnaomelek oet de volgende taole:
- Frans, inclusief Aajd-Frans en Anglo-Frans: 28,3%
- Latien: 28,24%
- Ander Germaanse taole (Aajdingels/Middelingels, Aajdnoors en (Middel- en Vreugmodern)Nederlands): 25%
- Grieks (veurnaomelek Aajdgrieks): 5,32%
- Ander taole/oonbekind: umtrint 8%
Spelling
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels heet 'n hiel lestege orthografie, aongezien weineg verbaand is tösse de oetspraok en de sjrijfwijs. 40 klaanke kónne op 1120 versjèllende wijze gesjreve weure. Dit hèlt veurnaomelek verbaand mèt 't feit tot 't Ingels 'n hiel etymologisch gebaseerde spelling heet die väöl iewe trökgeit, wodoor 't nog väöl stèl litters oetsjrijf die al hiel laang neet mie oetgesproke weure.
Volges oonderzeuker Eraldo Paulesu vaan de Universiteit van Milaan is dees lestige orthografie de oerzaak det in Ingelstaolige len twiemaol zoeväöl dyslexiediagnoses veurkoume es in Italië. In 't Italiaans weure 25 klaanke slechs op 33 versjèllende wijze gesjreve.
Veurbeelder
[bewirk | brón bewèrke]Hei-oonder vint me veer kier dezelfden teks, 't begin vaan Mattheus 2, in achterein 't Aajdingels (Wessexevangelie), 't Middelingels (Wycliffebiebel), Vreugmodern Ingels (Keuning Jamesversie) en Nuiingels (Contemporary English Version).
Aajdingels[bewirk | brón bewèrke]1. Eornostlice þa se Hælend acenned wæs on Iudeisce Bethlēēm, on þæs cyninges dagum Herodes, þa comon þa tungol-witegan fram east-dæle to Hierusalem, and cwædon: 2. Hwær ys se Iudea cyning þe acenned ys? soðlice we gesawon hys steorran on east-dæle, and we comon us him to geeaðmedenne. 3. Þa Herodes þæt gehyrde, þa wearð he gedrefed, and eal Herosolim-waru mid him. 4. And þa gegaderode Herodes ealle ealdras þæra sacerda, and þæs folces writeras, and acsode hwær Christ acenned wære. 5. Þa sædon hig him: On Iudeiscre Bethlēēm: witodlice þus is awriten þurh þone witegan, 6. And þu Bethlēēm, Iudea-land witodlice ne eart þu læst on Iudea eadlrum: of þe forð-gæð se here-toga, se þe recð min folc Israhel. |
Middelingels[bewirk | brón bewèrke]1. Therfor whanne Jhesus was borun in Bethleem of Juda, in the daies of king Eroude, lo! astromyenes camen fro the eest to Jerusalem, 2. and seiden, Where is he, that is borun king of Jewis? for we han seyn his sterre in the eest, and we comen to worschipe him. 3. But king Eroude herde, and was trublid, and al Jerusalem with hym. 4. And he gaderide to gidre alle the prynces of prestis, and scribis of the puple, and enqueride of hem, where Crist shulde be borun. 5. And thei seiden to hym, In Bethleem of Juda; for so it is writun bi a profete, 6. And thou, Bethleem, the lond of Juda, art not the leest among the prynces of Juda; for of thee a duyk schal go out, that schal gouerne my puple of Israel. |
Vreugmodern Ingels[bewirk | brón bewèrke]1. Now when Iesus was borne in Bethlehem of Iudea, in the dayes of Herod the king, behold, there came Wise men from the East to Hierusalem, 2. Saying, Where is he that is borne King of the Iewes? for we haue seene his Starre in the East, and are come to worship him. 3. When Herod the king had heard these things, he was troubled, and all Hierusalem with him. 4. And when he had gathered all the chiefe Priests and Scribes of the people together, hee demanded of them where Christ should be borne. 5. And they said vnto him, In Bethlehem of Iudea: For thus it is written by the Prophet; 6. And thou Bethlehem in the land of Iuda, art not the least among the Princes of Iuda: for out of thee shall come a Gouernour, that shall rule my people Israel. |
Modern Ingels[bewirk | brón bewèrke]1. When Jesus was born in the village of Bethlehem in Judea, Herod was king. During this time some wise men from the east came to Jerusalem 2. and said, “Where is the child born to be king of the Jews? We saw his star in the east and have come to worship him.” 3. When King Herod heard about this, he was worried, and so was everyone else in Jerusalem. 4. Herod brought together the chief priests and the teachers of the Law of Moses and asked them, “Where will the Messiah be born?” 5. They told him, “He will be born in Bethlehem, just as the prophet wrote, 6. ‘Bethlehem in the land of Judea, you are very important among the towns of Judea. From your town will come a leader, who will be like a shepherd for my people Israel.’ ” |
Extern linke
[bewirk | brón bewèrke] |
't Geuf 'n Ingelse editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |
|
't Geuf 'n Aajdingelse editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |