Laesplenkske
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Laesplenkske ies ein van de lièrmiedele um kinger 't laeze aan te lière. Mèt 'n aafbeelding es geheugesjteuntsje weurt 'n bepaald (eenvoudig) basiswoord aangelièrd. Alle veurkómmende lèttersj en lèttercombinaties kómme op dees meneer aan de beurt. Bekènde veurbeelde, die op de basissjoale gebruuk woorte en weure zint veur 't Nederlands: 't aap-noot-mies plenkske (1910) en de later reeks boom-roos-vis (1960), oetgeveurd in losse beeldplate, die aan de moer were opgehange.
Gesjiedenis
[bewirk | brón bewèrke]16e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In 1530 al besjting d'r eine laesgank van Valentin Ickelsamer woabie lèttersj aan plaetjes gekoppeld woorte, 'n soort van ABC-mehodiek. Johan A.Comenius kreeg naam mèt ziene sjpeel-laes-liergank rónd 1540. Zien lièrlinge lièrde sjpelentaere laeze. Dat dege ze mèt dobbelsjtein mèt klinkersj en klanke d'r op.
In de 16e en 17e ièw woorte in Ingeland de zoageheisje "Hornbooks" gebruuk, die leke op de Hollandse ABC-braetsjes. Op Hollandse sjoale woorte, tot 1830, de groater abc-beuk gebruuk. zgn. 'Hanebeuk' vanwege de haan dae op de kaf sjting es symbool van oplèttendheid. De inhoud besjting oet alfabette in versjeie lèttertypes, 'n hoeveelheid lèttergrepe en gebede zoa-es 't Ozevader.
17e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In 1640 óntwiekelde Frees C. de Felliers mèt succes eine laesgank in twelf trae. Aan de beurt kaome lèttersj, lèttergrepe en klanke, plaatsname, gebede, riemkes en ciefersj.
18e ièw
[bewirk | brón bewèrke]Hendrik Wester sjreef eine verbaeterde laesgank op 't ing van de 18e ièw, woabie gebruuk gemaak woort van klankmethodieke oet ander leng. Basedow sjtimuleerde kinger door kooklèttersj op te laote ete, zoa gauw ze die koeste.
19e ièw
[bewirk | brón bewèrke]Begin 19e ièw woort sjrieve en laeze belangriek. Laeze kènne waor kènnis aanlègke. Na 't inveure van de Sjoalwèt 1806 (bie 't aafsjaffe van de Bataafse Republiek) woorte de besjtaonde laesgeng sjterk verbaeterd. J.Schneither sjreef de klankmethodiek nao 't veurbeeld van Ickelsamer. Hae gebruukde 2 plate mèt 35 weurd (kraai, pauw, leeuw, kooi, bloei op regel 1). Mèt ziene laesgank verbaeterde hae 't gans laesónderwies. Niewold introduceerde 't lètterraad um sjpelentaere weurd te laote ontdèkke. Dat waore dèks waal ónzinweurd. Daoneve wèrkde P.J.Prinsen in 1817 ein nuuj meneer van lière laeze oet, nao 't Duutsj veurbeeld: plate en weurd veur klanke te lière laeze. Dees 'lètterplenkskes' woorte de veurluiper van de later laesplenkskes van Becker, Colenbrander en Hoogeveen.
Analytisch-synthetische leesmethode.
In 't Hollands bedach Hoogeveen zien twièreigelig plenkske aap-roos-zeef in 1897 en dao-oet weer ein nuujt, ein driereigelig aap-noot-mies. Ónderwiezer Colenbrander bedach geliekertied ein laesplenkske dat mèt geit-zeep-does begint.
De laesplank ies óntsjtange oet de vreugere lièrgank laeze oet 't Duutsj. H. Bouman brach in 1866 dees laesmethodiek oet in 't Nederlands, die hae 'houw aafgekeke' van de "Normalwörtermethode" van Kramer en/of Vogel. Oetgaever Wolters goof Bouman zien lièrbook "De eerste stap van het leesonderwijs in aanschouwingsoefeningen" oet, mèt 12 laesplate.
20e ièw
[bewirk | brón bewèrke]In 1910 kaom ein nuuj, verbaeterd plenkske van Hoogeveen oet bie Wolters oetgeverie, mèt de rie' aap-noot-mies'. Same mit Lighthart, Scheepstra en Jetses boewde Hoogeveen ziene laesgank oet. In 1932, 1955, 1960 en 1967 kaome verbaeterde methodieke oet. Nederlands-Indië kreeg 't jaap-gijs-dien-plenkske.
Vanaaf 1930 óntsjteit de 'globaalmethode' woa-in volzinne 't oegangspunt zin, en weurd pas later ópgedeild waere.
Nao 1950 versjiene 'structuur- en analysemethodes', wie 'Veilig Leren Lezen". 't "Boom-roos-vis" ies bedach door Frater Caesarius Mommers (1960). Hae wèrkde bies aan zien sjterve in 2007 bie oetgaever Zwijsen aan ein digitaal sjoalbord. H.J.Kooreman woort in 1976 bekènd mit zien "letterstadmethode" daan-gijs-mier.
E. Tismeer bedach 't plenkske 'lam-wit-piet' bie de laesgank "Ek kan lees" veur Zuid-Afrika in 1925, oetgegaeve bie Swets en Zeitlinger. S.H. Engelman is de bedinker van 't Hebreefs laesplenkske dat in 1925 oetgegaeve is. L.Slagter maakde ein 2e oetgaaf.
Limburgstalige laesplenkskes
[bewirk | brón bewèrke]Limburgstalige laesplenkskes zint te verdeile in didactische en nostalgische. Bie de didactische laesgank weurt oetgegange van 'n onderwiesmethode. Bie 't nostalgisch plenkse besjteit daoneve ouch väöl aandach veur 't, verdwienend, dialekwoord.
't Valkebergs leesplenkske, (van Els Diederen, onderwiezeres en besjtuurslid van Veldeke-Valkeberg), woort door Veldeke-Valkeberg ièrsj es laeskleurplaat oetgegaeve in 1983 en 'n jaor daonao es leesplenkske. In 2000 gelanceerd es virtueel leesplenkske op de website. 't Didactisch plenkske, mèt 30 aafbeeldinge, geuf bekans alle korte (sjtoattoan), alle lang (sjleiptoan) klanke én alle mètklinkersj weer: (daak, tas, maon, oug, knoup, doas, book, kómp, loch, piel, kies, kiès, rink, hègk, zaeg, weeg, flesj, hoes, loetsj, un, vösj, kruus, buul, kuèl, tuit, beursj, meule, zeip, Lei, sjäöp). Nao 't Valkebergs volgde in 1984 'n Mestreechs plenkske, es particulier intitiatief oetgdeild. De oetgaaf in 1987, oetgegeve door Veldeke-Mestreech ies van Bèr Essers: (lótsj, tuut, hin, kuusj, poor, knoup, gezèt, boezjie, sjogkel, kräölke, kengkee, zeibaor, walmoer, does, geis, körf en maosbrögk). Onderwiel kaom in 1985 in Ruiver 'n laesplenkske oet. In 1987 kaome plenkskes in Amie, Beeg, Haors en Remung. In 1988 volgde Toear en Gelaen.
In 1991 versjeen 't Heerles plenkske (didactisch), samegesjtèld door Leonie Robroek en oetgegeve door Veldeke-Heële: (vlaam, kwakket, pool, oambusj, sjop, hóndesj, reub, sjup, weuëd, fersjet, zök, träöt, vruike, leech, zjweëgel, wegk, koel, doeës, d'r Kueb, tuut, kriet, kniën, kieësj, kirmes, winkbül, dri-j). In 1994 ontworp ze 'n leesplenkske mèt 4 versies: 't Nuiehages, Sjeter, Bróckelzer en Waobiger plat.
Alle Limburgse laesplenkskes
[bewirk | brón bewèrke]In de volgende dialekte zint laesplenkskes in 't eige dialek oetgegaeve:
|
|
|