Esperanto
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Esperanto is de naom vaan de succesvolste en mies gesproke internationaol hölptaol. De taol woort in 1887 door dr. L.L. Zamenhof gepubliceerd en heet in korten tied 'n groete populariteit bereik. Häör groetste bleuj had de taol in 't Interbellum. Allewijl weurt de taol door hoegoet miljoen lui gesproke; de sjattinge loupe sterk oeterein en sommege goon vaan zier väöl lieger aontalle oet. Allewel tot 't Esperanto noets in de buurt is gewees vaan zien oersprunkelek doel veur 'n wereldwij twiede taol te weure, besteit roond de taol 'n bleujende subcultuur en weurt ze in alle bereike touwgepas.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]'t Ideaol vaan 'n wereldwij kunsmaotege taol, al daan neet gemeind um de natuurleke taole gans te vervaange, bestoont al in de Vreugmodernen Tied. Zoe'n kunstaol zouw cultureel neutraol mote zien, meh veural logisch opgebouwd, zoonder de oonregelmaoteghede en dobbelzinnegheid die natuureleke taole teikene.
Pas in de negentienden iew begós dat idee aon te sloon. Veur zamenhof, 'ne Jiddisch sprekende joed dee in 't väöltaoleg Białystok woende, waor 't taolprobleem aonleiing um 'n nui taol te make die wezelek gemekeleker aon te liere waor es Duits, Pools of Russisch. Zoe roond 1878 had heer zien taol al oongeveer compleet. Zamenhof wachde evels mèt publicere oet angs veur de Russische censuur.
Oongeveer tegeliek mèt Zamenhof waor de Pruus Johann Martin Schleyer mèt e gelieksoorteg projek begós, 't Volapük, wat heer in 1879 en 1880 publiceerde. 't Woort oonmiddellek e wereldwied succes: in 'nen tied tot oorlogsdreiging aon de orde vaan d'n daag waor, beteikende 'n internationaol kunstaol 'n poging um de volker vaan de wereld korter bijein te bringe. In 1887 brach Zamenhof toch zien ierste book euver de nui taol oet: 't Unua libro, oonder 't pseudoniem Doktoro Esperanto ('dr. Houpvol'). De taol hètde lingvo internacia, meh ze woort al gaw, nao häöre sjöpper zelf, Esperanto geneump.
Vaanaof deen tied sjoot de taol in e paar jaor nao groete huugdes. Esperanto waor wezelek gemekeleker es Volapük, en väöl Volapükiste gónge op de nuie concurrent euver. De beweging greujde gestiedeg. 'n Levendege gemeinsjap oontwikkelde ziech in Neutraol Moresnet, boe hoesdokter Wilhelm Molly 'n poging deeg um 't stäötsje um te duipe tot Amikejo en Esperanto de officieel taol te make.[1] Vaanaof 1905, mèt de Verklaoring vaan Boulogne, lag Zamenhof 't veurzittersjap vaan de beweging officieel neer; vasgelag woort tot de taolgemeinsjap bepaolt wie de taol ziech oontwikkelt en wat wel of neet kin.
Roond deen tied traoj evels ouch 'n sjäöring in de beweging op. In 1894 stèlde Zamenhof zelf al 'n aontal veraanderinge in de taol veur, die oonder mie de grammatica, de klaanklier en de spèlling betroffe. De euvergroete mierderheid wees die veraanderinge aof. De discussie bleef evels en in 1907 sjeide 'n aontal veural Franse Esperantiste ziech aof. Hun vernuide versie vaan de taol hètde Esperantido, kort-eweg Ido. 't Ido leefde kort op, meh haolde noets de groete populariteit vaan 't Esperanto.
't Esperanto zelf leefde nao d'n Ierste Wereldoorlog zjus op. Zeker in Europa begóste väöl lui de taol noe te liere. Dèks hóng dat same mèt oetgesproke politieke motieve: väöl Esperantiste waore socialiste. 't Waor ouch in deen tied tot de beweging häör veendel aonnaom, zoe good wie 'n eige leed (La espero). Me stèlde ouch veur um 't Esperanto ein vaan de werktaole vaan de Volkerboond te make, meh dit woort aofgeweze.
't Opkoumend nationaol-socialisme waor, door zien ultra-nationalistische tendenze, hendeg tege 't idee vaan 'n internationaol hölptaol. Hitler sjreef in Mein Kampf tot 't Esperanto de taol vaan de joedsen diaspora waor. In de Sovjetunie waor me de taol in 't begin good gezind, meh oonder Stalin woort ze ouch dao vervolg. D'n Twiede Wereldoorlog waor daan ouch 'nen helle watsj veur de taol: in väöl len waor ze verbooje en de jaorlekse congresse waore neet mie meugelek.
Nao d'n Twiede Wereldoorlog leefde de taol nog liechtelek op, meh ech groet woort ze neet mie. Ummer mie naom 't Ingels de functie vaan wereldtaol euver, zoetot de noedzaak vaan 'n kunstaol mèt dezelfde functie verdween. Daobij woort ze aon allebei de kante vaan 't Iezere Gordien geassocieerd mèt de vijand: in 't weste zaog me 't es 'n taol oet extreemlinkse milieus, in 't Oosblok gol 't es 'n westerse taol. In d'n 'Daarde Wereld' verspreide ziech de taol evels wel: nao d'n oorlog oontstoonte groete sprekersgemeinsjappe in Azië, Afrika en Zuid-Amerika.
Mèt de koms vaan 't Internèt heet de taol ziech oonder 'n nui generatie kinne verspreie. 't Gief diverse sites in 't Esperanto, en diverse populair websites höbbe 'n Esperanto-versie. Zoe kin me Google gebruke in 't Esperanto en gief 't sinds miert 2001 (kort nao de stiechting vaan de oersprunkeleke, Ingelstaolege versie) 'ne Wikipedia in de taol, dee allewijl (december 2017) oongeveer 244.000 artikele kint.
Oontwerp en principes
[bewirk | brón bewèrke]Me kin kunstaole indeile op e continuüm vaan naturalistisch (zoeväöl meugelek wie 'n natuurleke taol) tot sjematisch (zoe logisch meugelek). 'n Verwante tegestèlling is a priori (gebaseerd op nui oetgevoonde materiaol) en a posteriori (gebaseerd op bestoond materiaol, gemeinelek oet natuurleke taole). In vergelieking mèt de ierste poginge tot kunstaole zien zoewel 't Volapük es 't Esperanto zier naturalistisch: 't vocabulair is gebaseerd op de natuurleke taole (bij Esperanto zien dat oongeveer veur 60% de Romaanse, veur 30% de Germaanse en veur 10% de Slavische taole) en de grammatica is oontliend aon structure die in levende taole ouch veurkoume (naomvalle, werkwoordstije etc.).
In vergelieking mèt 't Volapük is 't Esperanto evels väöl naturalistischer: de wäörd zien nog gemekelek herkinbaar. Dit maak de taol väöl gemekeler um te liere. Allewel tot dit es naodeil heet tot de taol veur neet-westerlinge e stök lesteger is es veur lui oet Europa en Amerika, heet de praktijk aongetuind tot dit in häör veurdeil wèrk: binne de tien jaor had 't Esperanto 't Volapük gans euvervleugeld.
Veur väöl lui waor 't Esperanto evels nog te sjematisch. Alternatieve wie 't Latino sine flexione en later 't Interlingua beslote ziech gans op de Romaanse taole te riechte. Ouch meinde sommege tot de grammatica nog wel sumpeler kós. Dit leverde alternatieve wie 't Ido, 't Occidental en 't Novial op. Gein vaan die taole, mèt oetzundering mesjiens vaan 't Ido, haolde brei populariteit.
Grammatica en structuur
[bewirk | brón bewèrke]Wie mie hölptaole is 't Esperanto hendeg regelmaoteg: alle wèrkwäörd, naomwäörd en veurnaomwäörd volge dezelfde regele vaan verveuging en verbuiging. 't Werkwoord kin neet nao persoen of getal, wel nao tied verveug weure: mi laboras 'iech wèrk', ni laboris 'veer wèrkde', li laboros 'heer zal wèrke'. De mieste woordsoorte zien good te herkinne: alle substantieve indege op -o, alle adjectieve op -a, alle daovaan aofgeleide bijwäörd op -e. Substantieve en adjectieve kinne wel verboge weure nao naomval (accusatief op -n) en getal (miervoud op -j). Me kin die oetgeng ouch staopele (librojn 'beuk' (acc.), vaan libro 'book' (nom.)); dit maak 't Esperanto 'n agglutinerende taol.
Aofleijinge kinne gemekelek weure gemaak mèt e daartegtal suffices die tot 't vocabulair vaan de taol hure. Zoe'n achterveugsels kinne ouch es losstoonde wortele weure gebruuk: ido 'naokoumeling', ilo 'wèrktuig', ete 'e bitteke'. 't Gebruuk vaan d'n accusatief maak de woordvolgorde vrij. De spelling is fonetisch, of entans fonemisch: veur eine klaank weurt ein letter gebroek. De q, w, x en y koume neet veur, daotegeneuver steit tot de taol wel de teikes ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ en ŭ kint.
Bekinde Esperantiste
[bewirk | brón bewèrke]Politici
[bewirk | brón bewèrke]Sjievers
[bewirk | brón bewèrke]Wetensjappers
[bewirk | brón bewèrke]Aandere
[bewirk | brón bewèrke]Referentie
[bewirk | brón bewèrke]Extern links
[bewirk | brón bewèrke] |
't Geuf 'n Esperanto editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |
- Esperanto.net - Officieel website
- Lernu.net, boeste Esperanto liere kins