Taunus
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'r Taunus is e 2.700 km² groeët middelgebirgde. 't Ligk i g'ne Dütsjen bóndssjtaat Hesse. 'n Zier kling deel ligk óch i g'ne noabersjtaat Rienland-Palts. 't Weëd begrens durch d'r Rien aan 't (zuud)weste (mit aa g'ne uëverkank d'r Hunsrück), d'r Main aan 't zude en noardelig aa d'r Lahn en 't Westerwald. Oeëstelig geet 't uëver op 't middelgebirgde Vogelsberg en d'r Rhön. Mit de Eifel, d'r Hunsrück, 't Westerwald, 't Süderbergland en de Ardenne op 't Belsj, vörmt d'r Taunus 't Rheinisch Schiefergebirge. D'r hoeëgsten berg is d'r "Großer Feldberg" (879 meter NHN).
D'r Taunus weëd gekinmerk durch dichte vichtebusje.
Geografie en natoer
[bewirk | brón bewèrke]Wichtige plaatsje
[bewirk | brón bewèrke]De beboewing is i de sjtreek vuurnamelig geconcentreerd aan 't zude va d'r bergkam. Hei ligke sjteëj wie Rüdesheim am Rhein, Hofheim am Taunus en Bad Homberg vor der Höhe. Wiesbaden is de groeëtste sjtad mit 275.116 lüj (2014). Aan 't oeëste guëf 't óch nag sjteëj wie, Wetzlar, Weilburg, Bad Ems en Lahnstein.
Ungerverdelóng
[bewirk | brón bewèrke]Me kin d'r Taunus globaal ungerverdele i veer sjtökker:
- D'r Vordertaunus (219,90 km²) ligk dirèk aa g'ne Rien en vörmt e sjèrpe aafbakenóng i vergelieëkóng tot 't lieëger lank aa g'ne uëverziej va de reveer. E sjtroak va e paar kilometer breid is sjtèrk beboewd.
- D'r Hoher Taunus (314,92 km²) is sjtèrk beboesj mit vichtebuim en hei vink me óch de hoeëgste toppe, wie d'r "Großer Feldberg". 't Ligk achter d'r Vortaunus;
- D'r Östlicher Hintertaunus (825,66 km²) is, zowieë 't aageef, d'r oeëstelige rank van 't noardeligste sjtök va d'r Taunus. 't Grens aa d'r bekkelanksjap róngelum de sjtad Gießen en e deel aan 't lieëger Gladenbacher Bergland.
- D'r Westlicher Hintertaunus (908,38 km²) is d'r westelige kank van 't noardeligste deel van 't gebirgde. Dit deel grens aan 't Westerwald bei de sjtad Koblenz. Óch grens 't aan 't Riendaal, dat plaatsjlig bekank sjteet um de wienterasse en d'r Loreley.
Revere en berge
[bewirk | brón bewèrke]De Aar, de Wisper en de Weil zint drei wiechtige revere deë i d'r middelgebirgde óntsjprinke. De Aar en de Weil revere zint ziejrevere va de Lahn, die de rechter ziejreveer is va d'r Rien. Wieër weëd 't gebeed aa drei kangke begrens durch revere: d'r Rien (aan 't weste en 't zude), d'r Main (aan 't zude) en de Lahn (aan 't noarde). Neëve d'r Großer Felderberg, zint óch d'r Kleiner Feldberg (825,2 meter NHN), d'r Altkönig (798,2 meter NHN) en d'r Weilberg (700,7 meter NHN) markant.
Natoerparke
[bewirk | brón bewèrke]I d'r Taunus ligke drei natoerparker. 't "Naturpark Taunus" ligk i d'r Hoher Taunus, bei d'r hoeëgste berg va de sjtreek. Bei 't sjtedsje Nassau ligk 't Naturpark Nassau dat gekinmerk weëd durch de wienterasse neëve d'r Rien mit zing ouw sjtedsjes. Wieër guëf 't e natoerpark dat sjpeciaal gewieëd is aa de heilzame thermaalbrónne: 't zoeëgeneumde Heilklimapark.
Geologie
[bewirk | brón bewèrke]
D'r Taunus behuët tot 't Rheinisch Schiefergebirge, zoeëwie de aagrenzende sjtrieëk 't Westerwald, d'r Hunsrück, de Eifel, 't Sauerland, 't Bergisches Land, en wieër noa 't weste de Ardenne. 't Gebeed loog in 't Paleozoïcum (600-270 miljoen joare geleje) in 'n sub-tropische zieë oeë klei woeëd aafgezèt, wat sjpieër durch metamorfose vervörmt woeëd noa leisjteen. 't Zèlfde gilt vuur anger vuurkómmend gesjteente, wie kwartsiet ('t metamorf va (marien) zand) en minerale wie ieëzerets. Durch orogenese (gebirgdevörmóng) in 't era Tertiair (65-2,6 miljoen joare geleje) woeëd 't lanksjap umhoeëggevouwd. 't Zèlfde procès vónk óch sjtat i de anger deelgebirgdes, meh 't gesjteente is minder aod as i aagreznende sjtrieëke. I d'r Taunus vónk óch in e sjpieët tiedpèrk gebirgsvörming sjtat. Vuural in 't noadelige sjtök, teëge 't Westerwald, kunt relatief wenig aod devonisch gesjteente vuur. Hei kunt kleisjteen en 't zachter tufjsteen vuur. I g'ne Hoher Taunus vink me mieë klastisch gesjteente mit kwartsiet. Óch pyroklastisch gesjteente kunt me hei vinke. Dat duud op vulkanische activiteet. Kleiig sediment versjteende durch vulkanische hitte. Me trèf óch fylliet, oeë-i me sjpöar va korale en anger kalksjkelette va zieëbieëste kan vinge.
Gesjichde
[bewirk | brón bewèrke]De aodste miensjelige sjöar sjtamme oet de Michelsbergcultuur oet 't Neolithicum ("Nüj-Sjteentied"). Oet sjpieër tiede, de Urnevelderkultoer (tieënde-èlfde ieëw vuur Christus), woeëde graafheuvels gevónge. De Kelte bevólkde vuur de nuëgede ieëw vuur Christus de sjtrieëk. Dit gebeed hat ing va de groeëtste Keltische sjteëj (wieë Heidetrank-Oppidum) en ringwalle oet de sjpieër Keltische tied (twieëden-ieësjten ieëw vuur Chr.). Kót d'rnoa veruiverde de Romeine deler van 't gebeed. Op d'r Taunuskam bevinge zich limes die geboewd zint tusje d'r ieësjten ieëw en d'r derden ieëw. De Romiene berichtde i deë tied uëver d'r Germaansje sjtam de Chatte. In 'n vólksverhoezóng vèstigde zie zich i d'r derden ieëw get noardeliger: in 't Westerwald. Mit d'r val van 't Romeinse Riek i de veerde ieëw noa Christus drónge de Franke vanoet 't zuudoeëste d'r Taunus binne. Oet de Merovingischen tied (vunnefden ieëw bies d'r achste ieëw) woeëde óch graafheuvels ontdèk.
D'r gebirgde woeëd bis i d'r achtieënden ieëw unsjpecifiek mit die Höhe aageduud, wie de plaatsjnaam aa g'ne rank van 't gebirgde: "Bad Homberg vor der Höhe". Groeëte deler van 't gebirgde behoeëte tot 't Groafsjap Nassau, en van 1816 bis 1866 tot 't Hertogdóm Nassau, oeë 't unger 't Kuëninkriek Pruse veel. D'r noa woeëd 'r ungerdeel va de Dütsje provincie Hessen-Nassau en noa d'r val van 't Derde Riek unger Adolf Hitler woeëd e groeët sjtök van 't gebirgde ungerdeel va Hesse, en e klinger deel veel unger Rienland-Palts, zjus unger g'n sjtad Nassau.
Etymologie
[bewirk | brón bewèrke]D'r naam Taunus kunt vermuijelig va de Keltische aaduding Dün, wat zoeëget as hoeëgte of moeër beteëkent. D'r naam kan óch trükgoa op 't Indo-Germaansj, weil de aaduding tēu sjteet vuur opzjwèlle, wat trükgrieëp op de gebirgdevörming i 't Tertiar. D'r Romeinse geograaf Popenius Mela verklaarde dit rónk 43 noa Christus.
Toerisme
[bewirk | brón bewèrke]D'r Taunus en vuural plaatsje wie Wiesbaden en Bad Schlangenbad sjtoan bekank as koeroord. In 2005 woeëd zèlfs e sjpeciaal "Heilklimapark" ge-öapend, oeëmit 't 't ensigste va zing aat is i Dütsjlank. Wieër guëf 't sjpeciaal aagelègde sjpatsieërlane en grotte te bezeuke. De plaatsjelige gereconstrueerde Romeinse limes zint i 2005 op de Unesco-Weltirfgoodlies igesjrieëve. Óch kesjtieële en ruïner bevinge zich in de sjtreek zoeëwie "Schloß Braunfels" bei 't gelieëknamig plaatsjke. Dit weëd aageduud as e ech Hessisch sjpreukskeskesjtieël. Dit geet trük op de Gebruëdesj Grimm, deë bekank sjtoan um höare sjpreukskes en vólksvertellónge. Braunfels deent nag sjteets as privaat egedom va de lokale adellige familie, meh anger kesjtieële zint umgeboewd tot moesea of hotels. Sóms vinge óch de zoeëgeneumde "Ritterspiele" plaatsj, die jieëker joar vöal bezeukesj trekke.
Sjproak
[bewirk | brón bewèrke] Betrach Rienfrankisch veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
I groeëte deler va d'r Taunus weëd de Zuud-Hessische variant van 't Rienfrankisch gekald. Dit hat verwanksjap mit anger dialekte oet 't zude va Rienland-Palts, 't noarde va Baden-Württemberg en bis i Saarland en 't Franzuësisje Lotharinge en is e aat va misjdialek. Typerend is 't untbreëke va "pf", dat kinmerkend is vuur 't Hoeëgdütsj, i wöad wie "Apfel". Dit weëd dan beivuurbild "Appel". Oeë 't dialek zich ungersjeid van 't Paltsisch en 't Badisch (Zuud-Frankisch), is 't wöadsje "fest". In 't Paltsisch klingt dat wie fescht of feschd, en zoeë sjrieëf me dat doa óch.
Verkieër
[bewirk | brón bewèrke]I d'r Taunus ligke inkele wichtige verkieërsweëg va Dütsjlank: A3 en d'r A5, neëve d'r oeëstelige kam. Parallel aa g'ne A3 ligk óch 't gleis va Kölle noa Frankfurt an der Main. Dees is in va de drökste gleisverbindónge va Dütsjlank. Wichtige primaire neet-autobane zint de Bundesstraßen B8, B54, B260, B274 en B275, dewiel d'r B42 durch 't Riendaal vuët.
Passe
[bewirk | brón bewèrke]
D'r Taunus sjteet bekank um de vöale pasroutes. D'r hoeëgste pas is d'r "Windeck" (795 meter NHN). D'r bekankste is evvel d'r "Saalburgpass". 'r Is 'n toeristische attractie. De wichtigste passe weëde hei-unger getuind. De hoeëgte en d'r weëg deë uëver d'r pas lup, sjtoan tusje höakskes wen de informatie besjikbaar is.
- Uëver g'ne "Taunushauptkam"
|
- Tusje 't Weiltal en 't Emstal
|
- Anger passe
Dees passe hant nor vuur 't lokaal verkieër 'n wichtige beteëkenis.
|
Fotogalerie
[bewirk | brón bewèrke]-
De wesgrens va d'r Taunus: d'r Rien -
't Weiltal -
Blik op d'r Großer Feldberg -
't Frankfurter Kreuz mit op d'r hingergrónk d'r Taunus -
D'r "Altkönig" -
D'r Hochtaunus vanoet de lóch -
Schloß Braunfels
Weblinks
[bewirk | brón bewèrke]
|
Commons: Taunus – Media gerelateerd aan dit óngerwerp |
Referentie
[bewirk | brón bewèrke]Dit attikel baseert zich op 't corresponderend attikel op de Dütsje Wikipedia. Vuur 't subköpke "Passe" unger 't köpke "Verkieër" is gebroekgemaak va de Dütsjsjproakige pazjena: "Pässe im Taunus"