Nobelpries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Nobelprijze (Zweeds: Nobelpriset) zien vief of zes prijze die sinds 1901 jaorleks weure oetgereik volges 't testemint vaan de Zweedse chemicus Alfred Nobel (1833-1896). De categorieë zien geneeskunde, natuurkunde, chemie, literatuur en vrei; 'ne zèsde Nobelpries, dee in de economie, weurt oetgereik sinds 1969 en is semi-officieel. De prijze gelle allemaol es d'n iervolste in hun respectief gebeed. De Keuninkleke Zweedse academie vaan wetensjappe reik de prijze in de natuurkunde, chemie en economie oet, 't Karolinisch Instituut bepaolt de pries in de geneeskunde, de Zweedse Academie dee in de literatuur en 't Noors Nobelcomité de vreidespries. De Nobelprijze weure jaorleks in oktober touwgekind en in december in Stockholm oetgereik, op de vreidespries nao, dee in Oslo weurt aofgegeve. De laureaot oontvingk 'n gouwe medajel, 'n diploom en e prijzegeld, boevaan de huugde aofhingk vaan wat de Nobelstiechting dat jaor heet opgehaold. De pries maag weure oetgereik aon maximaol drei laureaote (bij de vreidespries maag e laureaot ouch 'n organisatie zien); 't gemiddeld aontal is (zeker bij de natuurwetensjappeleke prijze) door de jaore heer touwgenome.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Alfred Nobel woort gebore op 21 oktober 1833 in Stockholm, in 'n familie vaan inzjenieurs. Heer waor chemicus, inzjenieur en oetvinder. In 1894 koch heer de Bofors-hoegoves, wat heer tot 'ne belaankrieke fabrikant vaan waopes maakde. Nobel voont ouch 't ballistiet oet, 'ne veurgenger vaan väöl roukloes polfers wie 't Brits cordiet. Heer woort mechteg riek bij leve. 't Bèste deil vaan zien riekdóm kaom vaan zien 355 oetvindinge, boevaan 't dynamiet de bekindste is.
In 1888 laos Nobel tot zien groete verbazing zien eige necrologie, mèt d'n titel De koupmaan vaan d'n doed is doed in 'n Franse gezèt. De necrologie waor natuurlek veurbareg; 't waor zie broor Ludvig wat gestorve waor. 't Artikel maakde Nobel oongemekelek en deeg häöm naodinke euver zien naogedachtenis. Dit inspireerde häöm veur zie testemint aon te passe. Op 10 december 1896 storf heer in ziene villa in San Remo (Italië) aon 'n herseblojing, in de leeftied vaan 63 jaor.
Tot edereine zien verbazing gaof Nobel zie testemint aon tot zien fortuin mós weure gebruuk um 'n serie prijze in 't leve te rope veur dieginnege die 'de minsheid 't groetste veurdeil had gedoon' in de natuurkunde, chemie, vrei, geneeskunde en literatuur. Nobel sjreef versjèllende testeminte tijdens zie leve; 't lèste had 'r e good jaor veur zienen doed opgemaak, in de Zweeds-Noorse club in Paries, op 27 november 1895. Nobel vermaakde 94% vaan zien ganse naolaotesjap, 31 mieljoen kroene, veur de stiechting vaan de prijze. Um de scepsis en 't oongeluif roontelum dit testemint woort 't pas op 26 april door 't Noors Storting goodgekäörd. De executeurs vaan 't testemint, Ragnar Sohlman en Rudolf Lulljequist, riechde de Nobelstiechting op um Nobel zie geld te behiere en de priesoetreiking te organisere.
Nobelstiechting
[bewirk | brón bewèrke]De Nobelstiechting woort es 'n privéstiechting opgeriech op 19 juni 1900, um de financië en de administratie van de Nobelprijze te regele. Conform 't testemint vaan Nobel is de hooftaak vaan de stiechting um 't geld wat de maan achterleet te behiere. E deil vaan de familie Nobel waor actief in de olie in Azerbeidzjan en e deil vaan 't familiekapitaol waor dao gevesteg; 't waor hun touwstumming um dat geld dao weg te hole wat de stiechting vaan de prijze feitelek meugelek maakde. Aander belaankriek werk vaan de stiechting is veur de prijze internationaol oonder de aondach te bringe en informeel administratie roontelum de prijze te regele. De stiechting is evels neet bevoog in 't touwkinningsperces. In väöl opziechte liekent de Nobelstiechting op 'nen investeerder: ze investeert Nobel zie geld um e degelek fundamint veur de prijze en administratief laste te lègke. De stiechting is sinds 1946 in Zwede oetgeslote vaan alle belastinge en hoof sinds 1953 in de VS ouch gein investeringsbelasting te betaole. Sinds de jaore tachteg zien de investeringe vaan de stiechting rendabeler; op 31 december 2007 bedroge de reserves die ze controleerde 3,628 mieljard kroen.
Volges de statute besteit de stiechting oet 'ne raod vaan vief Zweedse of Noorse börgers en heet ze häöre zedel in Stockholm. De veurzitter vaan de raod weurt aongeweze door de keuning vaan Zwede, dewijl de aander veer lede weure beneump door gemechtegde vaan de institute die de prijze oetreike. Oet de lede vaan de raod kees me 'ne bestuursveurzitter, de keuning beneump 'ne viceveurzitter. Sinds 1995 weure evels alle lede vaan de raod aongeweze door gemechtegde vaan de oetreikende instanties, en weure de versjèllende functionaire door de raod zelf oet hun midde gekoze. Neve de raod make ouch de instanties die de pries oetreike (de Keuninkleke Zweedse Academie vaan Wetensjappe, de Nobelassemblee aon 't Karolinisch Instituut, de Zweedse Academie en 't Noors Nobelcomité), hun stumgemechtegde en bijzitters.
Ierste prijze
[bewirk | brón bewèrke]Wie de Nobelstiechting en häör riechlijne in 't leve waore gerope, begóste de Nobelcomités nominaties veur de ierste prijze te verzaomele. Vervolges sjikde ze 'n lies vaan kandidaote nao de prieswinnende institute. Oersprunkelek wees 't Noors Nobelcomité prominente wie Jørgen Løvland, Bjørnstjerne Bjørnson en Johannes Steen aon um de vreidespries aon gewiech te doen winne. 't Comité reikde de pries oet aon twie prominente figure oet de vreidesbeweging, die roond deen tied aon momentum won: Frédéric Passy waor mètstiechter vaan de Interparlementair Unie en Henry Dunant waor stiechter vaan 't Roed Kruus.
De shortlis vaan 't comité veur de Nobelprijs in de natuurkunde neumde Wilhelm Conrad Röntgen zien oontdèkking vaan 'X-straole' en Philipp Lenard zien werk euver kathodische straoling. 't Waor Röntgen dee de pries mètnaom. In de lèste decennia vaan de negentienden iew hadde väöl sjemici belaankrieke veuroetgaank gebook. Bij de Nobelpries in de Sjemie zaot de academie dus 'veural mèt 't probleem vaan 't beslisse in welke volgorde dees wetensjappers de pries verdene.' De academie oontving twinteg nominaties, boevaan èlf veur Jacobus van 't Hoff. De Nederlander kraog de pries veur zien bijdraoge aon sjemische thermodynamica.
De Zweedse Academie koos d'n diechter Sully Prudhomme veur d'n ierste Nobelpries in de Literatuur. 'n Gróp vaan 42 Zweedse sjrievers, kunstenere en recensente protesteerde tege dees beslissing, umtot ze Lev Tolstoj de wins gunde. Sommege, wie Burton Feldman, leverde kritiek umtot ze Prudhomme 'nen twiederangs diechter voonte. Feldman zien verklaoring heiveur waor tot de mieste leie vaan de Academie 'Victoriaanse' (börgerleke) literatuur priffereerde en daorum 'ne 'Victoriaansen' diechter oetzochte.
D'n ierste Nobelpries in de Geneeskunde góng nao d'n Duitse fysioloog en microbioloog Emil von Behring. Dee had in de jaore 1890 e tegegif veur difterie oontwikkeld, wat tot daan toe doezende doeje per jaor eisde.
Twiede Wereldoorlog
[bewirk | brón bewèrke]In 1938 en 1939 dwong Adolf Hitler Duitse börgers veur hun prijze te weigere; dit trof drei laureaote (Richard Kuhn, Adolf Friedrich Johann Butenandt en Gerhard Domagk). Alledrei mochte ze later 't diploma en de medajel ophole. In d'n Oorlog woorte de prijze oonregelamoteg oetgereik, ouch al waor Zwede officieel neutraol. De Vreidespries woort vaan 1939 tot en mèt 1943 neet oetgereik, de literatuurpries vaan 1940 tot en mèt 1943 ouch neet. Vaan 1940-42 reikde me gaaroet gein prijze oet, um de Duitse bezètting vaan Noorwege.
Mèt de bezètting vaan Noorwege vlöchde drei leje vaan 't Noors Nobelcomité nao 't boeteland. De euverege leje oontkaome aon vervolging door de nazi's wie de Nobelstiechting verklaorde tot 't Comitégebouw in Oslo Zweeds bezit waor. Dat maakden 't veileg veur 't Duits leger, wat neet mèt Zwede in oorlog waor. Dees leje zatte 't werk vaan 't comité wijer, meh reikde gein prijze oet. In 1944 stèlde de Nobelstiechting, same mèt de drei gevlöchde leje, zeker tot nominaties veur de Vreidespries kóste weure oontvaange en tot de pries obbenuits weer kós weure oetgereik.
Nobelpries in de economie
[bewirk | brón bewèrke]In 1968 veerde de Zweedse Rieksbaank zienen 300e verjaordaag door 'n groete som gelds aon de Nobelstiechting te geve, gemeind veur 't opzètte vaan 'ne pries in de naom vaan Nobel. 't Jaor dao-op woort de Nobel-Gedachtenispries in de Economische Wetensjappe veur 't iers oetgereik. De Keuninkleke Zweedse Academie veur Wetensjappe woort verantwoordelek veur 't aonwieze vaan laureaote. De ierste laureaote in de economiepries waore Jan Tinbergen en Ragnar Frisch 'um 't oontwikkeld en touwgepas höbbe vaan dynamische modelle veur de analyse vaan economische percesse'. Allewel tot 'r geinen echte Nobelpries is, weurt 'r dao wel mèt in verband gebrach; de laureaote weure mèt de Nobelprieswinners aongekundeg, en de pries weurt gepresenteerd op de Zweedse oetreikingsceremonie. De raod vaan de Nobelstiechting besloot nao dees touwveuging gein nui prijze mie touw te laote.
Oetreikingsproces
[bewirk | brón bewèrke]'t Touwkinningsperces is bij alle Nobelprijze geliekaardeg; 't groetste versjèl zit in wee de nominaties kin doen.
Nominering
[bewirk | brón bewèrke]'t Nobelcomité sjik nominatieformulere nao zoe'n 3000 lui, meistens in de septembermaond vaan 't jaor veur de oetreiking. Dees lui zien dèks academici in 't vakgebeed vaan de bewuste pries. Veur de vreidespries sjik me enquêtes nao regeringe, leje vaan internationaol tribbenaole, professore, rectores, vreuger laureaote en leje daan wel ex-leje vaan 't Noors Nobelcomité zelf. De grens veur 't inlevere vaan nominaties is 31 januari vaan 't jaor vaan oetreiking zelf. 't Nobelcomité nomineert zoe'n 300 potentieel laureaote oet de formulere, eventueel aongevöld mèt eige suggesties. De nominaote weure neet bekind gemaak; ouch weurt ze zelf neet gezag tot ze in aonmerking koume veur de pries. Alle besten euver 'n nominatie blieve tot 50 jaor nao de oetreiking verzegeld.
Selectie
[bewirk | brón bewèrke]'t Nobelcomité maak vervolges e rapport op euver 't advies vaan de versjèllende experte. Dit weurt daan, same mèt de lies vaan oetgezochde kandidaote, aon de priesoetriekende institute gesjik. De institute koume bijein um de laureaot(e) in eder gebeed in mierderheid te keze. Hun beslissing, boetege beroop neet meugelek is, weurt direk nao de stumming aongekundeg. Per pries kin e maximum vaan drei laureaote en twie versjèllende prestaties weure oetgezoch. Boete de vreidespries, die nao organisaties kin goon, maag de pries allein aon individue weure aofgegeve. Es de vreidespries neet weurt oetgereik, weurt 't geld euver de wetensjappeleke prieze verdeild. Dit is totnogtouw 19 kier gebäörd.
Postuum oetreiking
[bewirk | brón bewèrke]Allewel tot postuum nominaties neet zien touwgestande, mochte lui die in de maond tösse de nominatie en de touwkinning sterve oersprunkelek laureaot blieve. Dit is twie kier veurgekoume: in 1931 mèt Erik Axel Karlfeldt (literatuur) en in 1961 mèt Dag Hammarskjöld (vrei). Sinds 1974 mote laureaote bij weite vaan de oetreikers in leve zien op 't memint vaan touwkinning. Eine laureaot, William Vickrey in 1996 (economie), storf in d'n tied tösse de touwkinning en de oetreiking. In 2011 bleek Ralph M. Steinman drei daog veur de touwkinning vaan de Nobelpries (natuurkunde) te zien gestorve; 't Nobelcomité besloot dees beslissing neet trök te drejje umtot de oetreikers dat neet wiste.
Interval in erkinning vaan prestaties
[bewirk | brón bewèrke]Nobel zie testamint veurzuut in prijze die mote weure touwgekind veur oontdèkkinge ' 't jaor teväöre gedoon'. In 't begin ierde de prijze gemeinelek ouch recinte oontdèkkinge. Sommege vaan die vreug oontdèkkinge woorte later evels weerlag. Zoe kreeg Johannes Fibiger in 1926 de Nobelpries in de geneeskunde veur zien zoegezagte oontdèkking vaan 'ne parasiet dee kaanker veroerzaakde. Um zoe'n oongemekeleke situaties veur te zien, gónge de prijze ummer mie nao oontdèkkinge die d'n taand vaan d'n tied hadde doorstande. Ralf Petterson, 'ne geweze veurmaan vaan 't Nobelpriescomité veur Geneeskunde, zag tot ' 't criterium vaan "'t aofgeloupe jaor" weurt door de Nobelassemblee begrepe es 't jaor boe-in d'n invlood vaan de oontdèkking gans dudelek is gewore.' 't Besloet um 'n oontdèkking te erkinne kin decennia op ziech laote wachte. 'n Extreem veurbeeld waor Subragmanyan Chandrasekhar, dee in 1983 de pries in de natuurkunde kraog veur zie werk nao de evolutie vaan stare in de jaore 1930. Es gevolg daovaan kump 't dèks genoog veur tot wetensjappers hun oontdèkking bij leve neet bekroend zien.
D'n tied tösse de prestatie en de touwkinning versjèlt per discipline. De literatuurpries weurt gemeinelek oetgereik es erkinning vaan e gans oeuvre, neet vaan ei werk apaart. De vreidespries kin ouch veur e leveswerk weure touwgekind. Zoe woort in 2008 Martti Ahtisaari beloend veur zien inzat um internationaol conflikte op te losse. Dit is laank neet ummer 't geval: in 1994 kraoge Jasser Arafat, Yithzak Rabin en Shimon Peres de pries speciaol veur 't slete vaan 't Oslo-akkaord.
Oetreikingsceremonie
[bewirk | brón bewèrke]Boete de Vreidespries weure de Nobelprijze in Stockholm geprizzenteerd, op de jaorlekse Priesoetreikingsceremonie op 10 december (Nobel ziene sterfdaag). De oontvengers hawwe hun lezinge gemeinelek op de daog veur de ceremonie. De Vreidespries en de bijbehurende lezing(e) weure geprizzenteerd op de jaorlekse oetreikingsceremonie in Oslo, gemeinelek op 10 december. De ceremonies en bijbehurende baankètte gelle es groete internationaol gebäörtenisse. De Zweedse prijze weure oetgereik in de Stockholmse concertzaol, mèt direk tenao 't baankèt in 't raodhoes. De ceremonie vaan de vreidespries weurt sinds 1990 op 't Osloos raodhoes gehawwe; daoveur op 't Noors Nobelinstituut (1905-1946) en d'n aula vaan de Universiteit vaan Oslo (1947-1989).
't Huugdepunt vaan de ceremonie in Stockholm vèlt op 't memint tot edere Nobellaureaot nao veure kump um de pries oet han vaan de Zweedse keuning te oontvaange. In Oslo reik de veurzitter vaan 't Noors Nobelcomité de pries oet, in presintie vaan de Noorse keuning. Sinds 1902 reik de Zweedse keuning alle prijze boete de Vreidespries in Stockholm oet. Aonvenkelek stumde keuning Oscar II neet in mèt 't oetreike vaan geldsomme aon boetelenders, meh heet zouw vaan gedachte zien veranderd wie heer de publiciteitsweerde vaan de prijze veur zie land inzaog.
Baankèt
[bewirk | brón bewèrke]Nao de oetreikingsceremonie volg in Zwede e baankèt op 't Stockholms raodhoes, boe de keuninkleke familie en zoe'n 1300 gaste bij zien. 't Baankèt besteit oet e dreigaangediner, verstruiing en e bal en weurt oetgebreid gedèk in nationaol en internationaol meida. Tot 1930 heel me 't baankèt in de balzaol vaan 't Grand Hotel in Stockholm.
't Baankèt in Oslo weurt nao de ceremonie nog ummertouw in 't plaotselek Grand Hotel gehawwe. Boete de laureaot zelf zien oonder de gaste de veurzitter vaan de Storting, de premier en (sinds 2006 pas) de keuning en keuningin vaan Noorwege. In totaol gief 't zoe'n 250 gaste, die allemaol e viefgaangediner kriege veurgezat. In 1979 woort 't baankèt aofgezag umtot de laureaot, Mojer Theresa, dat eweggegoejd geld voont wat beter aon de erme kós weure gegeve. Zij gebruukde de 7.500 dollar toen veur e diner veur 2000 zwervers op Ierste Keersdaag.
Lezinge
[bewirk | brón bewèrke]In lijn mèt de statute vaan de Nobelstiechting moot edere laureaot 'n opebaar lezing geve euver 'n oonderwerp wat mèt 't thema vaan ziene pries te make heet. Dees lezinge vinde gemeinelek plaots in de 'Nobelweek' (de week die indeg mèt de oetreikceremonie en 't baankèt), meh dit is neet vereis. Heer moot de lezing wel binne zes maond nao 't touwkinne vaan de pries geve. Sommege laureaote hele ziech zelf dao neet aon. Zoe won Theodore Roosevelt de Vreidespries in 1906, meh stèlde heer zien lezing oet tot 1910, nao zien termijn es president. De lezinge weure ederskier door dezelfde organisatie georganiseerd es die ouch de specifieke pries oetreik.
Prijze
[bewirk | brón bewèrke]Medajel
[bewirk | brón bewèrke]De Nobelpriesmedajele, gerezjistreerde handelsmerke vaan de Nobelstiechting, woorte vaan 1902 tot 2010 geslage door 't Zweeds Myntverket en de Noorse munt. Eder medajel heet 't beeld vaan Alfred Nobel op links op de veurkant. De medajele veur de natuurkunde-, sjemie-, geneeskunde- en literatuurprieze höbbe allemaol dezelfde veurkant, mèt neve 't beeld vaan Nobel zien geboorte- en sterfjaor. De medajele veur de vreides- en economiepries höbbe e get aander oontwerp. Op de rand vaan de economiemedajel vint me de naom vaan de laureaot. Op d'n achterkant steit 'n inscriptie vaan de oetreikende organisatie. Die vaan sjemie en natuurkunde höbbe ouch op d'n achterkaant 'tzelfde oontwerp.
Veur 1980 woorte alle medajele in 23-karaots goud geslage. Sinds deen tied sleit me ze in 18-karaots greun goud vergöld mèt 24-karaots goud. 't Gewiech vaan eder medajel varieert, meh is gemiddeld 175 gram. D'n diameter is 66 mm en de dikde varieert tösse 2,4 en 5,2 mm. Um hun hoeg (metaol)weerde en de eigesjap tot ze dèks publiek weure vertuind, zien de medajele geveuleg veur deefstal. In d'n Twiede Wereldoorlog sjikde Max von Laue en James Franck hun medajele oet Duitsland nao Kopenhage um ze te bewoere. Wie Duitsland Denemarke binneveel, losde sjemis George de Hevesy ze op in keuningswater, um confiscatie door en wètteleke probleme mèt de nazi's te veurkoume. Nao d'n oorlog woort 't goud oet de oplossing gehaold, boenao me de medajele obbenuits sloog.
Diploma
[bewirk | brón bewèrke]Nobellaureaote kriege e diploma direk oet de han vaan de keuning vaan Zwede of de veurzitter vaan 't Noord Nobelcomité. Eder diploma door 't oetreikend instituut uniek veur de laureaot oontworpe. 't Diploma bevat e pleetsje en 'n teks mèt de naom vaan de laureaot en miestal de motivering veur zien pries. Bij de vreidespries weurt dat neet gedoon.
Priezegeld
[bewirk | brón bewèrke]De laureaot krijg bij 't oontvaange vaan de prieze 'n som geld, die symbolisch in de vörm vaan 'n cheque weurt oetgegeve. 't Bedraag hingk aof vaan wat de Nobelstiechting edersjaor te besteie heet. Sinds de jaore 1980 zien de beurze gestege: toen waor 't bedraag 880.000 Zweedse kroen (2,6 mieljoen kroen, of 295.000 euro, gecorrigeerd nao inflatie), in 2009 waor dat al 10 mieljoen kroen (950.000 euro). Bij twie laureaote weurt 't geld geliek verdeild. Bij drei keus 't oetreikend comité ofwel veur 'n gelieke verdeiling, ofwel veur 'n 2:1:1 verdeiling (wienie twie laureaote oet 'tzelfde team koume en aon dezelfde prestatie höbbe gewèrk). Dèkser sjinke de oontvengers hun geld eweg aon gooj doele of wetensjappelek oonderzeuk.
Controverse
[bewirk | brón bewèrke]Controversieel oontvengers
[bewirk | brón bewèrke]'t Nobelcomité is, oonder aandere, op groond vaan de laureaote besjöldeg vaan 'ne politieken agenda. 't Is ouch besjöldeg vaan eurocentrisme, in 't bezunder in 't geval vaan de literatuurpries.
De Vreidespries veur Henry Kissinger en Lê Ðức Thọ (dee häöm weigerde) kaom op bezunder väöl kritiek te stoon; twie leie vaan 't Noors Nobelcomité traoje drum trök. Kissinger en Tho kraoge de pries um 't oonderhandele euver e staak-'t-vure in de Vietnamoorlog, meh op 't memint vaan aonkundeging waore bei kaampe nog actief in oorlog. Väöl critici voonte Kissinger allermins 'ne vreidestiechter; ieder waor heer volges hun 't umgekierde en had heer d'n oorlog nog aongejaog.
Get soortgelieks gol veur Jasser Arafat, Shimon Peres en Yithzak Rabin die de pries in 1994 veur 't vreidesproces tösse Israël en de Palestijne kraoge. Väöl probleme, wie 't lot vaan de Palestijnse vlöchtelinge, waore neet ins aon bodgekoume en 't gaof gei slotakkaord. Direk nao de bekindmaking neumde eine vaan de vief comitéleie Arafat 'nen terroris, boenao heer aoftraoj. Ouch versjèllende gezètte spraoke sjan vaan Arafat.
Nog 'nen umstreje vreidespries waor dee vaan Barack Obama in 2009. De nominaties waore mer èlf daog nao zien aontrejje es president vaan de VS geslote, al voont de evalutatie wel in de maonde denao plaots. Obama zelf zag tot heer ziech de pries neet weerd voont, zeker neet gelèt op 't gezelsjap vaan aander winners. De meininge oonder ieder laureaote in de vreidespries waore verdeild: sommege voonte tot heer 't verdeende, aandere zagte tot heer nog neet genóg had gepresteerd. De pries veur Obama zörgde, tege d'n achtergroond vaan ieder prijze veur Jimmy Carter en Al Gore, veur besjöldeginge vaan 'n linkse politieke veurkäör.
De oetreiking vaan de literatuurpries aon Elfriede Jelinek in 2004 zörgde veur protes bij e lid vaan de Zweedse Academie, Knut Ahnlund. Ahnlund traoj aof, mèt de bewering tot keus veur Jelinek 'oonherstelbaar sjaoj [had] gedoon aon alle progressief krachte, en ouch 't algemein beeld vaan literatuur es kuns [had] verward.' Heer voont Jelinek häör werk ' 'ne massa bijeingeharkde teks zoonder artistieke structuur.' De literatuurpries veur Herta Müller in 2009 leverde ouch kritiek op. De Washington Post merkde op tot väöl Amerikaanse literatuurcritici en -professore nog noets vaan häör hejje gehuurd. Dit brach 't verwiet vaan eurocentrisme teweeg.
In 1949 oontving de Portugese neuroloog António Egas Moniz de pries in de geneeskunde veur de oontwikkeling vaan prefontaol lobotomie. 't Jaor daoveur had Walter Freeman dees proceduur nog get efficiënter gemaak. Me wiet de 'epidemie' aon lobotomieë begin jaore 1950, die dèks zwoer bijwèrkinge hadde, deils aon de publiciteit die dees behandeling kraog mèt de Nobelpries.
Genegeerde prestaties
[bewirk | brón bewèrke]'t Noors Nobelcomité heet versjèllende kiere nominaties veur de Vreidespries oontvaange veur Mahatma Gandhi - in 1937, 1938, 1939 en 1947 - meh die ummer genegeerd. Ouch in 1948 kort ietot heer woort vermaord, kraog 't comité weer 'n nominatie binne. Es ierbetuin reikde me in dat jaor de pries gaaroet neet oet. Wie in 1989 d'n Dalai Lama de Vreidespries kraog, deeg 't comité dit 'deils in de gedachtenis vaan Mahatma Gandhi'. In 2006 gaof Geir Lundestad, secretair vaan 't Noors Nobelcomité, touw tot dit hun groetste lacune waor in hun 106-jaorege historie. Aander lui die es 'euvergeslage' weure gezeen zien Eleanor Roosevelt, Václav Havel, Ken Saro-Wiwa, Sari Nusseibeh en Corazon Aquino.
De Literatuurpries kint ouch e paar gemisse. Adam Kirsch meinde tot väöl bekinde sjrievers zien gepasseerd um politieke of aanderszins boete-literair reies. De zwoere naodrök op Europese, en zeker Zweedse, sjrievers is oonderwerp vaan kritiek gewees. Peter Englund, secretair vaan de Zweedse Academie gaof in 2009 de eurocentrische aard vaan de pries touw; heer weet dat aon de groeter affiniteit die de Zweedse leie noe eine kier mèt Europese sjrievers höbbe. Bekinde sjrievers (ouch genoog Europese) die de pries höbbe gemis zien Émile Zola, Jorge Luis Borges, Marcel Proust, Ezra Pound, James Joyce, August Strindberg, John Updike, Arthur Miller, Chinua Achebe, Mark Twain en Harry Mulisch.
't Verbod um de pries aon mie es drei lui oet te reike is ouch umstreje. Es 'ne pries 'n prestatie vaan e team bekroent, zal me bepaolde leie links laote ligke. Zoe kraoge in 2002 Koichi Tanaka en John Fenn de pries veur de oontwikkeling vaan massaspectrometrie in eiwitsjemie, dewijl ouch Franz Hillenkamp en Michael Karas dao-aon hadde mètgewèrk. Ouch is kritiek gewees op de oonmeugelekheid de pries postuum touw te kinne. In 1962 kraoge Francis Crick, James D. Watson en Maurice Wilkins de Geneeskundepries veur hun oontdèkking vaan de DNA-structuur. Rosalind Franklin, die zeker zoe veurnaom waor gewees in dees oontdèkking, waor veer jaor teväöre aon eierstekkaanker gestorve.
Naodrök op oontdèkkinge tegeneuver oetvindinge
[bewirk | brón bewèrke]Alfred Nobel gaof in 't testamint aon tot de prijze móste goon 'nao wee 't aofgeloupe jaor de minsheid 't groetste veurdeil heet gebrach.' Toch goon de weitesjapsprijze in groete mierderheid (77%) nao oontdèkkinge, dewijl mer wieneg prijze (23%) nao oetvindinge zien gegaange. Deze naodrök op fundamenteel oonderzeuk is volges Christopher Bartneck en Matthias Rautenberg, die dao-euver publiceerde in Nature en Technoetic Arts, in stried mèt 't testamint, wat (direk) maotsjappelek nöt wèlt beloene.
Laureaote
[bewirk | brón bewèrke]- Zuug de Lies vaan Nobelprieswinners
Miervoudege laureaote
[bewirk | brón bewèrke]Veer lui höbbe twie Nobelprijze oontvaange. Marie Curie kraog de natuurkundepries in 1903 um häör oontdèkking vaan radioactiviteit en in 1911 de sjemiepries um de isolatie vaan zuver radium. Linus Pauling won in 1954 de sjemiepries um zien oonderzeuk nao sjemische bindinge en hun touwpassing in de structuur vaan complexe materiaole, en won daonao in 1962 de vreidespries um zien gevech tege kernpreuve, boemèt heer es einege twie oongedeilde prijze oontvóng. John Bardeen kraog twie natuurkundeprijze: d'n ierste in 1956 veur de oetvinding vaan d'n transistor en d'n twiede in 1972 veur de theorie euver supergeleiing. Frederick Sanger had daan weer twie sjemieprijze: in 1958 veur 't bepaole vaan de structuur vaan 't insulinemolecuul en in 1980 veur 't oetvinde vaan 'n methood um basepare in DNA te bepaole.
Twie organisaties höbbe de vreidespries versjèllende kiere gehad. 't Roed Kruus kraog 'm drei kier: in 1917, in 1944 (veur 't werk in de bei Wereldoorloge) en in 1963 (um zien iewfies te vere). D'n Hoege Commissair veur de Vlöchtelinge vaan de Vereinegde Naties heet de pries twie kier gekraoge: in 1954 en in 1981 (vaanzelf góng 't hei neet um dezelfde persoen).
Laureaote die hun prieze weigerde of neet ophaolde
[bewirk | brón bewèrke]Twie laureaote höbbe oet eige beweging hunne pries neet opgehaold. In 1964 woort Jean-Paul Sartre de literatuurpries touwgekind, meh heer weigerde, mèt 't argumint tot "'ne sjriever ziech neet in 't instituut (moot) laote umvörme, zelf al gebäört dit op de alleriervolste meneer." D'n aandere is Lê Ðức Thọ, dee in 1973 de vreidespries kraog veur zien rol in de Vrei vaan Paries, meh meinde tot 't in Viëtnam gein echte vrei gaof.
In nazi-Duitsland verbooj Adolf Hitler aon Richard Kuhn, Adolf Butenandt en Gerhard Domagk hun prijze aon te numme. Zij kraoge 't diploma en de medajel allemaol nao d'n Oorlog. In 1958 weigerde Boris Pasternak ziene literatuurpries oet angs veur wat de regering vaan de Sovjetunie vaan häöm moch meine es heer nao Stockholm góng um de pries aon te numme. De Zweedse Academie weigerde dees weigering daan weer, en meinde tot "dees weigering, natuurlek, aon de geldegheid vaan de pries niks (veranderde)". De Academie gaof dat jaor aon tot tot hunne spiet de oetreiking vaan de literatuurpries neet kós doorgoon, en heel de pries bij ziech tot in 1989 Pasternak ziene zoon häöm oet naom vaan ziene pa kaom ophole.
Bron
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is (mie of minder vrij) vertaold oet 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel dees versie; zuug dao veur oteurs en bronne.