Naomval
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'ne Naomval (lienvertaoling vaan 't Latiens casus 'val', wat zelf weer kump vaan 't Aajdgrieks ptosis) is de eigesjap vaan e woord um vaan vörm te verandere naomaote de grammaticaol functie aanders weurt. Versjèllende flecterende en agglutinerende taole höbbe naomvalle; laank neet allemaol evels. De verandering griep dèks plaots op 't hoofwoord (head marking), meh in sommege taole exclusief of veural op de bijhurende wäörd (dependent marking), dèks genoog op allebei. 't Aontal naomvalle kin oetereinloupe vaan 2 tot tientalle; dit lèste is allein op agglutinerende basis meugelek.
Meugeleke naomvalle
[bewirk | brón bewèrke]Versjèl tösse subjek en objek
[bewirk | brón bewèrke]'t Veurnaomste versjèl wat 'ne naomval kin make is 't versjèl tösse d'n agent (deginnege dee de handeling deit) en 't objek (deginnege dee of datginnege wat de handeling oondergeit). Mèt twie versjèllende naomvalle kin me in zinne wie De pa hojt 't keend oetdrökke of 't noe de pa of 't keend is dee hojt. Zinne boe-in dit versjèl vaan belaank is neump me euvergenkeleke zinne: die höbbe neve e subjek/agent (oonderwerp) ouch e direk objek (lijend veurwerp). Sommege zinne höbbe allein e subjek, beveurbeeld De pa en 't keend loupe nao sjaol. Dao is dat versjèl neet nujeg.
In sommege taole gief 't eine naomval veur 't subjek en eine veur 't direk objek. Me neump ze nominatief en accusatief. 't Subjek steit daan altied in de nominatief. 't Limbörgs is in weze zoe'n taol: In de zinne Heer löp op straot en Heer hojt häöm kump de nominatief heer in allebei de plaots vaan 't oonderwerp, en deit heer deens veur 't veurwerp. Zoe'n taole neump me nominatief taole. Aander taole evels höbbe eine naomval veur 't direk objek en veur 't subjek vaan ooneuvergenkeleke zinne same, d'n absolutief, en eine veur allein d'n agent (dus 't subjek in euvergenkeleke zinne), d'n ergatief. Zoe'n taole heite ergatief taole. In 't Limbörgs zouw me daan spreke vaan Häöm löp op straot en Heer hojt häöm. Wie oonnatuurlek dit ouch maag euverkoume, hiel väöl gans oonverwante taole oet alle heuk vaan de wereld höbbe dit systeem, wie 't Baskisch, 't Georgisch en 't Tagalog.
Soms kump gesplete ergativiteit veur (ergatief systeem mèt e paar nominatief verhajdinge); dit is 't geval in 't Soemerisch. 'n Inkel taol kint e dreideileg systeem: eine naomval veur 't ooneuvergenkelek subjek (d'n intransitief), eine veur d'n agent (d'n ergatief) en eine veur 't direk objek (d'n accusatief). Dit kump veur in 't Nez Percé (oet de Vereinegde Staote), bepaolde dialekte vaan 't Chanty (Oeralgebeed in Rusland) en in 't Wangkumara (Australië).
De Indogermaanse taole markere ouch 't indirek objek (mètwèrkend veurwerp), en wel mèt d'n datief. In aander taolgróppe kump die naomval neet veur: wat veer indirek objek neume, zuut me dao ieder es 'n bijwoordeleke bepaoling.
Locatief naomvalle
[bewirk | brón bewèrke]Neve dees naomvalle gief 't ouch nog versjèllende aander naomvalle die de plaots en/of beweging vaan 'n objek aongeve. De locatief zelf gief aon tot 'n objek örges op of in is, d'n directief of allatief gief 'n beweging nao get touw aon, d'n ablatief steit zjus veur de beweging vaan get aof. Sommege taole höbbe die naomvalle indeloes oetgesplits en daomèt veurzètsele gans euverbojeg gemaak.
Aander naomvalle
[bewirk | brón bewèrke]De genitief weurt gebruuk um bezit vaan 't subjek aon te geve. D'n instrumentalis gief 't veurwerp aon boemèt de handeling gebeurt. De vocatief is d'n aonspreekvörm, dee soms neet es 'nen echte naomval weurt gezien.
Alternatieve
[bewirk | brón bewèrke]Neet eder taol gebruuk naomvalle; me kin de betrèkkinge die wäörd opein höbbe ouch aanders oetdrökke. 't Versjèl tösse subjek en objek weurt in väöl taole dudelek door de zinsbouw: miestens kump 't subjek veur 't objek oet. E naodeil vaan dat systeem is wel, tot me daan neet 't objek nao veure kin hole um naodrök te lègke. Zoe kin me in 't Hoegduits zègke Den Hund schlägt der Mann, boemèt me aongief tot d'n hoond, en neet get aanders, weurt gehouwe. In 't Mestreechs geit dit neet.
Locatief naomvalle, zoewie ouch genitief, datief en instrumentalis, weure algemein umzeild door 't gebruuk vaan veurzètsele. In versjèllende aander taole (in 't bezunder de Indogermaanse) bestoon wel naomvalle, meh wèt me hun aontal door 't gebruuk vaan veurzètsele te beperke.
In versjèllende taole zien de naomvalle veur 't begrip vaan 'n teks feitelek euverbojeg, meh bestoon ze nog ummertouw.
Veurbeelder
[bewirk | brón bewèrke]In 't Proto-Indogermaans had me allezeleve ach naomvalle: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief, ablatief, locatief en instrumentalis (in hun traditioneel volgorde). Spore vaan ergatief en versjèllende aander locatief naomvalle zien te vinde in 't Hittitisch en de Baltische taole; 't is de vraog in wievere die höbbe bestande in de groondtaol. Väöl daovaan is in de dochter- en kleindochtertaole verlore gegaange; dèks is 't naomvalsoondersjeid beperk tot persoenleke veurnaomwoord (zoewie in de mieste Limbörgse dialekte). Dit is deil vaan 'nen algemeinen trend in dees taolgróp: de taole weure analytisch in plaots vaan synthetisch. Dit geit evels laank neet veur alle taole op; veural de Slavische en Baltische taole höbbe de mieste flectie in stand gehawwe.
't Albanees, eineg in zien gróp, heet officieel zès naomvalle, dezelfde wie 't Latien: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief en ablatief. Väölal valle de vörm evels same; twie vörm veur ei woord is gein oetzundering. Bepaolde dialekte höbbe ouch nog 'ne locatief.
De Anatolische taole wie 't Hittitisch zien bezunder umtot ze ouch 'nen allatief höbbe, dee 'n beweging nao get touw aongief. In de mieste Indogermaanse taole weurt die betrèkking oetgedrök door d'n accusatief. Dao steit tegeneuver tot de locatief mèt d'n datief samevèlt. Opvallend is ouch de rudimintair presintie vaan 'nen ergatief.
De Anatolische taole zien al millennia oetgestorve; modern dochtertaole höbbe ze dus neet.
't Oos-Armeens, wat in de huiege rippubliek Armenië weurt gesproke en boe de standaardtaol op is gebaseerd, heet zeve vaan de ach oersprunkeleke naomvalle behawwe: allein de vocatief is verdwene. 't Wes-Armeens, wat veural nog weurt gesproke in d'n Armeensen diaspora, is väöl minder vörmeriek en heet feitelek nog mer veer naomvalle.
De Baltische taole hure tot de mies awwerwètse levende Indogermaanse taole. Hun sjriftraditie geit mer trök tot de late middeliewe, dus väöl vaan hun aw evolutie is oonbekind, meh zelfs de modern taole zien zoe conservatief tot me ze zoonder meujte kin reconstruere. De taole liekene 't Proto-Indogermaans systeem nog te höbbe oetgebreid. In bepaolde Litouwse dialekte vint me teminste spore vaan veer locatief naomvalle: d'n eigeleke locatief of inessief, d'n illatief, d'n allatief en d'n adessief. Allein d'n ablatief oontbrik; zien functie weurt door de genitief euvergenome.
't Germaans heet 'n langer sjriftraditie; runesjrifte goon trök tot 't begin vaan de jaortèlling en umvaankrieke tekste gief 't vaanaof de veerden iew. Zoe liet ziech 't Oergermaans vrij good reconstruere. 't Moot zès naomvalle höbbe gehad: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief en instrumentalis. 't Compleetste vint me dit systeem trök in 't Aajdingels, meh zelfs dao is d'n instrumentalis al aon 't verdwijne: heer vèlt gooddeils same mèt d'n datief. In 't Gotisch (euver 't algemein de mies awwerwètse Germaanse taol) is d'n instrumentalis allein oet rudiminte bekind, veur 't Aajdhoegduits gelt 'tzelfde. 't Gotisch heet nog wel 'ne vocatief, die 't Aajdhoegduits en ouch 't Aajdnoors höbbe verlore. Ouch Aajdnederfrankisch, Aajdsaksisch en Aajdfries höbbe veer naomvalle.
In de middelperiodes (hoeg en late middeliewe) hawwe de Germaanse taole hun naomvalle. Middelnederlands en Middelhoegduits höbbe nog veer naomvalle, Middelingels drei (al verdwijne die wel tege de veertienden iew). 't Fries en de Noordse taole höbbe gein middelfase.
Vaan de modern taole höbbe 't Ieslands en 't Duits veer naomvalle bewoerd; 't Faeröers ouch gooddeils, al is de genitief dao sterk in verval. Datzèlfde gelt ouch veur väöl Duitse dialekte. Hendeg conservatief Zweedse dialekte kinne ouch nog naomvalle.
Vaan de Limbörgse dialekte make de oosteleke, veural op Duitse bojem gesproke vörm nog dèks versjèl in naomval. D'n datief is dao algemein in gebruuk, d'n accusatief dèks ouch. Ouch in dialekte op Nederlandse groond, laanks de Duitse grens, weurt volgens de dialekkaarte bij manneleke wäörd versjèl gemaak tösse aon d'n eine kant de nominatief en aon d'n aandere kant d'n datief-accusatief. Zoe'ne samegevalle res-naomval neump me casus obliquus. Me zeet dao vaanajds Dae miensj is neet te vertroewe, meh Daen miensj kèn ich nog van vreuger. Ouch weurt versjèl gemaak tösse wae en waem. 't Liek evels sterk trop tot dit oondersjeid hel aon 't verdwijne is.
Wie 't Standaardnederlands en väöl Nederlandse dialekte (boe 't Limbörgs euver 't algemein touw weurt gerekend) koume in 't Limbörgs versteinde oetdrökkinge mèt naomvalsvörm veur, zoewel in de genitief (in gaodsnaom, staags) es in d'n datief (oeterwaeg).
Allewel tot 't Myceens Grieks wel zoe'n zeve naomvalle sjijnt te höbbe gehad - door 't oondudelek karakter vaan hun sjrif wèt me dat neet zeker - vèlt 't Aajdgrieks, zelfs d'n archaïsche vörm vaan Homerus, al direk op umtot 't 'mer' vief naomvalle heet, minder woersjijnelek es alle aander Indogermaanse taol die 't toen gaof. De locatief naomvalle zien gans verdwene, hun functie weurt door de genitief, datief en accusatief vervöld. Vaan belaank is tot de Griekse retorici beginne mèt 't besjrieve vaan de grammair, dus ouch de naomvalle; dit is weer vaan belaank veur de aander westerse taole.
't Modern Grieks heet veer vaan de vief naomvalle behawwe: genitief en datief zien samegevalle.
't Sanskriet, en daan in 't bezunder 't Vedisch, heet laank es ultiem veurbeeld veur de indogermanistiek gedeend; me zaog 't es de mies awwerwètse taol vaan de femilie. De ach naomvalle oet de oertaol zien hei in vol glorie te herkinne. Ouch de Prakriete, wie 't Pali, bewoere die ach naomvalle nog. Pas daonao zien ze goon verdwijne. 't Hindoestani beveurbeeld kint nog mer drei naomvalle: de casus directus (nominatief en accusatief), de casus obliquus en de vocatief. Me kin 't ouch zoonder vocatief analysere. Sommege taole höbbe gaaroet gein naomvalle (beveurbeeld Bhojpuri), aander weer mie ('t Bengali en Kashmiri höbbe beveurbeeld nog veer naomvalle, 't conservatief Singalees kump in de buurt vaan ach naomvalle). In sommege taole zuut me 'n neiging tot ergativiteit.
't Avestisch had alle ach de Indogermaanse naomvalle; 't Aajdperzisch had 'rs zeve (instrumentalis en ablatief vele dao same). Al in 't Middelperzisch waor 't aontal naomvalle beperk tot twie (directus en obliquus). In 't Nuiperzisch zien alle naomvalle verdwene, al is in dees taol intösse 'ne nuien accusatief oontstande. Gans aanders is dat in 't Ossetisch (wat, in tegestèlling tot 't Perzisch, aofstamp vaan 't Avestisch en neet vaan 't Aajd- en Middelperzisch); die taol heet nege naomvalle, woersjijnelek deils geërf en deils (oonder invlood vaan de Kaukasische taole?) nui gevörmp. Me kint de nominatief, genitief, datief, directief, ablatief, inessief, adessief, equatief en comitatief.
De Italische taole hadde zeve naomvalle; vaan de ach oet de Indogermaanse groondtaol verdween allein d'n instrumentalis, dee mèt d'n ablatief sameveel. 't Aajdlatien had die naomvalle vaanajds ouch, meh door 't verdwijne vaan de de -d in d'n ablatief gong deze mèt de locatief samevalle. Deze lèste naomval is rudimentiar aonwezeg in 't Klassiek Latien, en weurt in rijkes op sjaol neet gelierd (me liert tot de taol zès naomvalle heet).
In 't Vulgair Latien gónge, door klaankveranderinge, de naomvalsoetgeng samevalle en verdwene de versjèlle. Dèks gaof 't e systeem vaan twie naomvalle: nominatief-accusatief aon d'n eine kant en genitief-datief aon d'n aandere, wie noe nog in 't Roemeens. Dit is de insegste levende Romaanse taol mèt naomvalle. 't Aajdfrans had evels nog laank 'n aander versjèl: aon d'n eine kant de nominatief (bekind es cas sujet), aon d'n aandere de casus obliquus (cas régime, gebaseerd op d'n accusatief meh mèt de functie vaan alle aander naomvalle same). In 't modern Italiaons is de genitief es rudimint trök te vinde in achternaome op -i.
't Proto-Keltisch moot gans 't systeem mèt ach naomvalle höbbe bewoerd; in 't Gallisch (zeve naomvalle) en 't Primitief Iers is dao nog väöl vaan euver. Sterker nog: de verbuiging liekent sterk op wat me ziech bij 't oersprunkelek systeem veurstèlt. In de modern Keltische taole is dit totaol aanders. Al bij 't Aajdiers zien de oetgeng compleet oonherkinbaar. Dees taol heet nog wel vief naomvalle. Wie gebrukelek bij de modern Keltische taole kin d'n oetgaank ouch in 't volgend woord goon zitte: de ierste lètter vaan 't volgend woord verandert es deil vaan de naomvalsoetgaank. Ouch 't modern Iers en Sjots Gaelic höbbe naomvalle: 't Iers veer, 't Sjots drei.
De Slavische taole kinmerke ziech door 'n groete continuïteit op grammaticaol gebeed. De rieke en gecompliceerde flectie vaan de taol vèlt direk op, en deit veur westerse studente awwerwèts aon. In 't Aajdkèrkslavisch gaof 't zeve naomvalle: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief, instrumentalis en locatief. Versjèllende taole höbbe ze allemaol behawwe; aandere (wie 't Russisch) höbbe allein de vocatief aofgesjaf. Groete oetzunderinge zien 't Bulgaars en 't Macedonisch; allein hei zien de naomvalle zoe good wie verdwene.
Umtot al in 't Aajdkèrkslavisch d'n accusatief dèks gein apaarte vörm had, gebruke de Slavische taole bij levende wezes dèks de genitief veur d'n accusatief.
In de wieneg bekinde, doej taole Tochaars A en B is get bezunders gebeurd. Vaan de oersprunkeleke Indogermaanse naomvalle höbbe ze allein de nominatief, de vocatief (Tochaars B), de genitief en d'n accusatief (casus obliquus geneump) bewoerd (niks bezunders, tenzij de snelheid boemèt dit gegaange is), meh op d'n awwe accusatief höbbe ze versjèllende nui locatief naomvalle gemaak, op agglutinerende basis (dus mèt e suffix achter 't woord aon). Zoe kós me d'n instrumentalis (allein Tochaars A), perlatief, comitatief, allatief, ablatief, locatief en causatief (allein Tochaars B). Zoe systeem kump eigelek nörges aander veur.
De Afro-Aziatische taole hadde vaanajds allezeleve gein naomvalle; me dink tot twie vaan zien gróppe oonaofhenkelek vaanein naomvalle höbbe oontwikkeld.
De Berbertaole höbbe 't Afroaziatisch fenomeen vaan de status gebruuk um de grammaticaol functie mèt oet te drökke. Zoe zien feitelek twie naomvalle oontstande, die ergatief zien georganiseerd: de status absolutus wèrk es absolutief, de status annexus is 'nen ergatief.
De Semitische taole höbbe vaanajds drei naomvalle, die in westerse grammaire nominatief, genitief en accusatief weure geneump. Ze kinmerke ziech door de oetgeng -u, -i respectievelek -a. Dit systeem is bekind oet 't Akkadisch, 't Oegaritisch en 't Klassiek Arabisch. Veur 't allerajdste Hebreeuws (of liever Kanaänitisch) moot 'tzelfde höbbe gegolle. De aander Semitische taole, wie 't Biebels Hebreeuws, 't Aramees en alle modern Arabische dialekte höbbe dit systeem oonderhaand verlore, al kint 't Amhaars nog wel reste vaan d'n accusatief. In d'n dualis en 't gezoond miervoud (zuug Semitische taole#Getal) valle genitief en accusatief same, in de Wes-Semitische taole is dat ouch 't geval bij sommege aander wäörd (diptote).
't Mongools heet ach naomvalle: nominatief, genitief, datief, accusatief, ablatief, instrumentalis, comitatief en directionalis. Umtot de Mongoolse taole, aanders es de Indogermaanse of de Afro-Aziatische, agglutinerend zien, weure de naomvalle oetgedrök door achterveugsele die me, dèks mèt vocaolhermenie, achter de stam plek. Heidoor besteit in dees taole geinen trend um de naomvalle aof te daanke.
Ouch de Toengoestische taole kinne agglutinerende naomvalle. 't Mantsjoe heet 'rs zès: nominatief, accusatief, genitief-instrumentalis, datief-locatief, ablatief en prolatief ('ne naomval mèt 'n functie die liekent op d'n ablatief). Umtot 't 'n agglutinerende taol betröf, gief 't mier suffices die functie oetdrökke, al weure die neet dèks gebruuk. Die kin me ouch es naomvalle analysere.
Turkse taole höbbe zès of zeve naomvalle. In 't Turks kint me de nominatief, genitief, accusatief, directief, locatief en ablatief. De functies vaan de naomvalle correspondere neet gans mèt wat me in de Indogermaanse taole gewoen is; soms kump me aander naome tege. In 't Toevaans gief 't nog eine naomval mie: de functie vaan d'n directief in 't Turks weurt dao verdeild door d'n datief en d'n allatief.
Wie de bovestoonde taolgróppe zien ouch de Oeralische taole agglutinerend. Naomvalle höbbe ze allemaol, meh neet in eve sterke maot.
De Finse taole höbbe allemaol väöl naomvalle en stoon dao ouch um bekind. Neet in 't minste gelt dit veur 't Fins zelf, wat 'rs vieftien tèlt: nominatief, genitief, accusatief, partitief; inessief (aonwezeg in 'n objek/ruimte), elatief (oet 'n objek/ruimte), illatief ('n objek/ruimte binne vaan boete oet); adessief (op/bij 'n objek), ablatief, allatief; essief (in de kwaliteit vaan get), translatief (in de riechting vaan get abstraks); instructief (mèt 'n objek), abessief (zoonder 'n objek), comitatief (same mèt 'n objek). Sommege dialekte höbbe nog 'ne zestiende naomval, d'n exessief (eweg bvaan de kwaliteit vaan get; tegedeil vaan de translatief). In 't Estisch tèlt koelek minder naomvalle: veertien. De Samische (Lapse) taole doen 't mèt minder vörm: 't Noord-Samisch tèlt zès of zeve naomvalle, 't Zuid-Samisch ach, sommege aander zösters nog nege.
't Estisch en 't Skoltsamisch zien oongewoen in dees taolfemilie, umtot ze ziech vaan 'n agglutinerende tot 'n flecterende taol oontwikkele.
't Hongaars kint zeker naomvalle, meh wieväöl is umstrejje. Neve bekinde naomvalle wie d'n accusatief gief 't tientalle suffices die de plaots innumme vaan veurzètsele in beveurbeeld 't Limbörgs. Sommege analysere dees betrèkkinge es naomvalle, aandere doen dat evels neet. De wijer zösterkes vaan 't Hongaars die aon de Ob weure gesproke (Chanty, Mansi etc.) kinne ouch zoe'n typologie.
Kaukasische taole
[bewirk | brón bewèrke]Nao de meining vaan taolkundege valle de Kaukasische taole oeterein in Noordwes-Kaukasische taole, Noordoos-Kaukasische taole en Zuid-Kaukasische taole; de gróppe sjijne neet verwant te zien. Alledrei zien ze evels gecompliceerd en agglutinerend opgebouwd. In de Noordwes-Kaukasische taole kint me mer e paar naomvalle (twie in 't Abchazisch); 't zwoertepunt ligk in die taole op 't werkwoord. In de Noordoos-Kaukasische taole is dit neet 't geval. Dees taole kinne zoe al ach grammaticaol naomvalle, en daobij nog ins tientalle locatief betrèkkinge achterveugsel (die veer mèt veurzètsele zouwe umsjrieve), die sommege neet en aandere wel es naomvalle analysere. Hei-in zien ze vergeliekbaar mèt 't Hongaars (zuug bove), meh dèks zien ze väöl vörmerieker. 't Tsez of Dido oet Dagestan kint wel 64 naomvalle. Ouch 't Tsjetsjeens haolt e groet aontal. De Zuid-Kaukasische taole zien relatief besjeie: 't Georgisch, de hooftaol vaan dees gróp, kint zeve naomvalle. 'n Bezunderheid is tot de taol gedeiltelek nominatief, gedeiltelek ergatief is georganiseerd.
'n Minderheid vaan de kunstaole heet ouch naomvalle.
Hölptaole
[bewirk | brón bewèrke]Hölptaole zien oontwikkeld um relatief gemekeleke communicatie tösse sprekers vaan versjèllende taole meugelek te make. Ze mote daorum neet te lesteg zien; daorum höbbe de mieste oontwikkelere vaan hölptaole de naomvalle weggelaote.
Oetgerekend de drei klassieke hölptaole, die de groetsten historischen aonhaank haolde, kinne wel naomvalsversjèl. 't Volapük, sterk synthetisch opgezat, heet veer naomvalle (nominatief, genitief, datief en accusatief). 't Analytischer Esperanto heet toch nog twie naomvalle: nominatief en accusatief. De sjöpper vaan dees taol (L.L. Zamenhof) wouw zoe de syntaxis vaan zien taol flexibel late. 't Ido, 'n dochtertaol vaan 't Esperanto, naom d'n accusatief euver meh maakde ze facultatief.
De modern hölptaol Slovianski, gebaseerd op de Slavische taole, heet zès naomvalle. Dit kump door de sterk naturalistische filosofie vaan de mekers: 't moot zoe väöl meugelek wie 'n echte Slavische taol oetzien.
Aander kunstaole
[bewirk | brón bewèrke]Bij taole die veur 'n artistiek of conceptueel doel zien gemaak is de begriepelekheid neet vaan primair belaank. Es de sjöpper dat wèlt, kin heer rösteg naomvalle in zien taole doen. 't Quenya, de bekinde èlfetaol vaan Tolkien, heet nege of tien naomvalle; dees taol is daan ouch gebaseerd op 't Fins. E recinter veurbeeld is 't Na'vi de taol vaan de minsechtege aliens oet Avatar, boe-in 't in minsetaole zeldzaom dreideileg systeem veurkump (zuug bove).
Artistieke, naturalistische taole kinne ouch naomvalle höbbe es hun oontwerp dat vereis. 't Wenedyk, gebaseerd op 't Vulgair Latien mèt e fictief Slavisch substraot, heet beveurbeeld drei naomvalle (nominatief-accusatief, genitief en datief).