Luxembörg (stad)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Luxembörg (Luxembörgs: Lëtzebuerg) is de hoofstad vaan Luxembörg (land), en Luxembörg (kanton). De stad en gemeinte heet mer 88.586 inwoeners (2009) en 'n oppervlak vaan 51,46 km², mer is toch same mèt Straotsburg en Brussel de belaankriekste stad vaan de Europese Unie (EU). De EU heet hei väöl vesteginge, zoewie 't Europees Hof vaan Justitie, de Europese Reikenkamer, 't Sikkertariaot vaan 't Europees Parlemint (neet 't Europees Parlemint zelf), de Europese Investeringsbaank (neet de Europese Centraole Baank), 't Europees Investeringsfonds, 't Europees Stabiliteitsmechanisme en Eurostat.
Luxembörg is ein vaan de riekste stei op 't continent, wat deils verklaort boerum 't zoeväöl boetelenders gief in de stad. Op force vaan de census vaan 2019 waor zoe'n 70% vaan de stadse bevolking neet-Luxembörgs (vis-á-vis 30% boetelenders in 't gans land). De meiste vaan dees boetelenders zien Westers, get wat wieneg veurkump in Europese stei.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
In 't Roemeins Riek woort 'n forttore gebouwd in 't allewijl Luxembörg op 't kruuspönt vaan twie wege. Via 'n wisselverdraag mèt de Abbei vaan Sint Maximin in Trier in 't jaor 963 woort 't stök groond roontelum 't aajd kruuspönt gesjonke aon Siegfried I vaan Luxembörg, e femilielid vaan Keuning Louis II vaan Fraankriek en Keizer Otto de Groete. Siegfried bouwde hei e kastiel genaomp Lucilinburhuc neumde, wat klein börch beteikend.
In 987 bouwde eertsbissjóp Egbert vaan Trier vief altare in de Sint-Michaëlskèrk, neve 't aajd Roemeins kruuspönt. Roontelum 't kruuspönt begos me 'ne merret te organisere boeroond de stad ziech begos te oontwikkele.
De stad is door de historie heer vaan groet militair belaank gewees door häör geografische locatie. De ierste fortificaties woorte al gebouwd es vreug wie d'n 10e iew. Aon 't ind vaan d'n 12e iew had de stad ziech zoewiet wesweerds geëxpandeerd tot ze de "Sint-Nikolaoskèrk", de allewijle Slevrouwekèrk vaan Luxembörg had bereik. Kortdaonao woorte nui stadsmäör gebouwd vaan zoe'n vief hectares. Roontelum 1340, oonder 't hierssjap vaan Jean de Blinde, woorte nui fortificaties gebouwd die bleve stoon bis 1867.
In 1443 naomde de Boergondiërs oonder Filip de Gooie Luxembörg euver. Luxembörg woort daomèt Boergondisch en later Spaons en Oesterieks, zjus wie Limbörg. Oonder de Habsburgse administratie woort 't Luxembörgs Kastiel mierdere kiere versterk zoetot Luxembörg in de 16e iew ein vaan de sterkste fortificaties in Europa had. In zjuste volgorde zou Luxembörg Boergondisch weure, Spaons, Frans, obbenuits Spaons, Oesterieks, obbenuits Frans en Pruusj.
In de 17e iew woorte de ierste kazematte gebouwd. Iers bouwde Spanje zoe'n 23 km aon tunnel, boe-aon ze begoste in 1644. De tunnels woorte vergroet door 'ne Franse maréchal en vervolges door de Oesteriekers in de daarteger en veerteger jaore in d'n 18e iew.
Gedäörende de Franse Rivvelutionaire oorloge woorte de stad twie kier geriegierd door de Franse: eine kier in 1792-93 en later, nao 'n zeve-maond lange slaag. Luxemb¨prg heelt 't oet veur zoelaank door zien ummäöring. De Franse politicus en militairen engineer Lazare Carnot neumde Luxembörg 't "bèste fort op Gibraltar nao", wat de stad bekènd maakde es 't "Gibraltar vaan 't noorde".
't Oesterieks garnizoen heet ziech evels oetindelek euvergegeve aon de Franse boedoor Luxebörg es gevolg geannexeerd door de Franse Rieppebliek, boedoor 't 'n departemint woort wat Forêts góng hete en de préfecture woort Luxembörg. Door 't Verdraag vaan Paries (1815) woort 'n ind gemaak aon de Napoleonistische Oorloge boenao Luxembörg oonder Pruusj-militaire controle kaom en deil woort vaan de Duitse Boond, allewel de soevereiniteit aon Oranje-Nassau woort gesjonke boedoor de stad deil woort vaan 'n soort vaan supranationaol unie mèt 't Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen.
In 't Verdraag vaan Londe (1867) woort Luxembörg officieel 'n neutraol stad en mooste de Pruusje vertrèkke, boedoor de stad evels wel gedwonge woort häör fortificatie te vernetege. De verneteging däörde zèstien jaor en koste 1,5 mieljoon gaw fraank (groofweeg 15,8 mieljoon euro vendaog).
In 1994 kaom de stad op de Werelderfgoodlies te staon. Versjèllende instèllinge vaan de EU kin me hei vinde, wie 't Europees Hof vaan Justitie.
Indeiling
[bewirk | brón bewèrke]De stad is oonderverdeild in 24 kertere, naomelek:
- Beggen
- Belair
- Bonnevoie Nord-Verlorenkost
- Bonnevoie Sud
- Cents
- Cessange
- Clausen
- Dommeldange
- Eich
- Gare
- Gasperich
- Grund
- Hamm
- Hollerich
- Kirchberg
- Limpertsberg
- Merl
- Mühlenbach
- Neudorf-Weimershof
- Oberstadt
- Pfaffenthal
- Pulvermühl
- Rollingergrund-Belair Nord
- Weimerskirch
