Karel de Groete

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Riek vaan de Fraanke oonder Karel de Groete

Karel (Sjarel) de Groete (Duits Karl der Große; Frans en Ingels Charlemagne; woersjijnelek Herstal of Jupille bij Luik (ziene vaajer is dao gebore) op woersjijnelek 2 aprèl 742 - Aoke 28 jannewarie 814) waor vaan 771 tot aon zienen doed Keuning d'r Fraanke; daobovenop woort heer op 25 december in 800 in Rome door de paus tot keizer vaan 't Weste ofwel 't Heilig Roems Riek gekroend. Karel waor de zoon vaan Pepijn de Korte en Bertrada vaan Laon en is d'n einige vors dee de regio (Meerse/Mestreech/Zittert - Herstal/Jupille/Luik - Aoke) tot 't centrum vaan zien riek maakde. Me nimt aa dat d'r Karel Platt èn Welsj kalde.^[1]

Leve

Pepijn de Korte, zoon vaan Karel Martel, waor d'n ierste keuning vaan 't Hoes vaan de Karolingers, de dynastie die vaan 751 tot 987 zouw hierse. Nao d'n doed vaan Pepijn in 768 woort zien keuninkriek verdeild oonder Karel de Groete en zien broor Carloman. Carloman storf op 5 december 771, boenao Karel de Groete keuning vaan 't gans Fraankisch riek woort.

Oetbreiding vaan 't riek

In de in totaal 46 jaor vaan zien hiersjappij veurde Karel mie es 50 oorloge, wat ouch veur 'ne middeliewse vors mie es gemiddeld is. Zien veurnaomste vijande waore de Sakse en de Longobarde.

Wat es 'n strafexpeditie tege de heidense Sakse begós, woort al gaw 'nen oetgebreide vereuverings- en geluifsoorlog dee 32 jaor laank zouw aonsleipe, tot aon de oeteindeleke oonderwerping vaan dit oostelek naobervolk in 't jaor 804. Karel veerdigde e decreet oet, de Capitulatio de partibus Saxoniae, boe-in veur 't iers in de westerse historie 'n gewelddadege bekieringpolletiek bedreve woort. In 797 veerdigde Karel e nui decreet oet oonder d'n invloed vaan ziene raodgever Alcuinus wat e bitteke zachter bekieringspolletiek veursjreef. Dit decreet waor de Capitulare Saxonum. In 782 kaom 't tot 't roemröch bloodbad vaan Verden, boe volges neet gans betrouwbare bronne 4.500 Saksische rebelle onthoof zouwe zien.

Aon d'n oorlog tege zienen twiede vijand, de Longobarde ging e politiek conflic veuraof: wie d'n usurpator Pepijn de Korte de lèste Merovingische keuning had aofgezat en in 756 door paus Stephanus II (III) tot keuning vaan de Fraanke woort gezalf, belaofde heer in ruil de kèrkvors alle gebejer te sjinke die heer op 't Byzantijns Riek zouw vereuvere. Dit hèt de Pepijnse Sjinking, ouch al ging heer noets wijer es zien belofte. Concreet ging 't um 't exarchaat Ravenna (d'n exarch waor de Byzantijnse militaire commandant in Italië), de Pentapolis en 't ducaat Rome (geneump nao de dux, de Byzantijnse gouverneur in Italië). Wie dat gebeed in 773 door de Longobardekeuning Desiderius ingenome woort, reep paus Adrianus I in 773 Karel ten hölp. Dao-op rökde de Fraankekeuning in Italië op, belegerde en veroverde de Longobardische hoofstad Pavia, zètde Desiderius aof en vernuide de sjinkingsbelofde vaan ziene vaajer aon de paus. 't Gebeed tösse Rome en Ravenna stèlde Karel expliciet oonder Fraankische besjerming. Op paosdaag 774 trók heer Rome binne en woort heer dao es 'ne keizer oonthaold en geïerd. Mèt touwstumming vaan de paus neumde Karel ziech veurtaon "keuning der Fraanke en der Longobarde".

In 788 woort 't hertogdóm Beiere ingelijf, in 795-796 volgde de oonderwerping vaan de Avare (op de plaots vaan 't huiig Kroatië, Tsjechië, Slowakije en Wes-Hongarije) aon de oosgrens, en in 811 dwoong Karel de Dene 't reveerke de Eider es oosgrens te aonvaarde um zoe de invalle vaan de Vikinge te veurkoume. En ouch al bleef in 779 ziene veldtoch tege de More in Spanje zoonder groet gevolg, toch kós heer nog 't gebeed metein ten zuie vaan de Pyreneeën vereuvere en 't es 't Spaonse Mark bij 't Riek veuge. Tegeliek waor ouch d'n opmars vaan d'n islam tot stand gebrach.

Zoe had Karel e groet gedeilte vaan 't vreuger Wes-Romeins Riek (en ouch nog groete gebejer die daoboete laoge) vereineg oonder zien hiersjappij. Op 't huugdepunt vaan zien mach hiersde heer euver e gebeed dat reikde vaan de Elbe en de Oder tot aon de Pyreneeë, en dat zoe oetgestrek waor tot 't 'ne geduchte concurrent veur de wereldmach Byzantium góng vörme. Wat oets 'n kleine Germaanse kolonie op vreuger Romeins territorium woar, bleek noe 'ne gelieke vaan Byzantium es de legetiemen opvolger vaan 't Romeinse riek.

't Keizerriek

In 799 volgde 'n gebäörtenis die de politiek vaan Karel de Groete in nui baone zouw leie: in aprèl vaan dat jaor stoonte inkel veuraonstäönde lui vaan de pauseleke curie tege paus Leo III op en verdreve häöm oet Rome. Euver d'n achtergroond vaan dees zaak is niks bekind; zeker is allein tot de vlöch Leo tot bij Karel in Paderborn veurde. Dao bestoon wel gein gesjreve verslage vaan 't beraod tösse de paus en de keuning, meh de oetkoms devaan is dudelek: in zien kwaliteit es besjèrmhier vaan Rome leet Karel de weggejaogde kèrkvors nao Rome trökleie um häöm daor obenuits in zien woerdegheid te bevestege. De keizerskroening die zouw volge, moot vaan 't begin aof aon in de euvereinkoms opgenome zien. En dus trók Karel in 800 nao Rome, boe heer door 't begeisterd volk en de paus bij de Sint-Pietersbaseliek woort oontvaange. In 't bijzien vaan de Romeinse senaat, de bisjoppe, de abte en de edellui verhinderde de mechtege Fraankekeuning vervolges 'n synode die de aontijgenge tege Leo III deende op te heldere. Oeteindelek mós de (gedwónge) bereidheid vaan de paus um 'n reinegingseed aof te lègke volstoon um häöm obbenuits gans te rehabilitere.

Op 25 december vaan 't jaor 800 woort Karel door paus Leo II gekroend tot keizer vaan 't Wes-Romeins Riek, 'ne titel dee sinds 476 neet mie gebruuk waor in Wes-Europa. Volges de Vita Leonis ('t leve vaan Leo) zètde Leo II op Keersdaag in de Sint-Pieter eigenhendeg de keizerskroen op Karel z'ne kop. 't Gans gebäöre kós neet mie es vief minute gedoort höbbe; de beteikenis veur de toen bekinde wereld is evels vaan 'n boetegewoen draagwijde: vaan toen aof aon droog Karel de Groete neve zien titels vaan keuning vaan de Fraanke en Longobarde, besjermhier en verdediger vaan de Kèrk, patroen en behoeder vaan de christeleke plaotse in 't Heilig Land ouch die vaan Imperator en Augustus vaan de Romeine. Me moot oongetwiefeld devaan oetgoon tot heer ziechzelf neet es 'ne Romein zaog, meh in de ierste plaots es 'ne christeleke wereldhierser vaan Fraankische nationaliteit, in opvolging vaan Constantien de Groete, in 333 de groondlègker vaan 't officiële christeleke weste. De aonspraak steeg dus wied veurbij 't feitelek keizersjap oet.

't Zal ouch wel kloppe tot Leo III bij Karel sterk op de keizerskroen heet aongedroonge. 't Beteikende ummers tot heer oonaafhankelek woort vaan d'n Oos-Romeinse keizer, dee tot daan aon touw d'n officiële wereldleken hierser euver de geluivege vaan 't vreuger Romeinse Wes-Europa waor gewees.

Karel zoch ouch diplomatieke betrèkkinge met de islamitische wereld, in de persoen vaan Haroen al-Rasjid, kalief vaan Bagdad, vaan wee heer 'ne olifant es gesjink kraog.

Polletiek

Um zie riek mekeleker te kinne besture, veurde Karel 'n centralisatiepolletiek in die tot uting kaom in:

't aonstèlle vaan roondreizende ambtenere (missi dominici of aofgevaardigde vaan d'n hier, d'n keuning), um de controle oet te oefene euver 't grafelek bestuur;
't oetveerdege vaan algemein wette; de capitularia, veur alle oonderdane vaan 't Fraankische riek;
De veralgemeining vaan de vazaliteit woebij 'ne vazal zien bestuurleke en militaire deenste aonbooj in ruil veur groond;
De oontwikkeling vaan e soort einheidscultuur um via missionariswerk de ben tösse zien oonderdane te vestege of te versterke;
De introductie vaan 't poond of livre (vaan 't latijnse libra of weegsjaol) es standaardmaot voor zoewel gewiech es geld. Dizze standaard voond ingaank in e groet deil vaan Europa en raakde ouch in Groet-Brittanië in gebruuk. Karel zette heimèt euvereges de monetair hervörminge vaan ziene vaajer door;
't oontwikkele vaan 'n hofcultuur, die z'ch spiegelde aon de Byzantijnse.

Karel in Limburg

't Is bekind dat Karel vaanoet zien rezedentie in Aoke dèks op bedevaart kaom nao de rillekwieje vaan Sint-Servaos in Mestreech. In dees stad had heer de besjikking euver zien keuninklek palies, palts geheite. Dit stoond woersjijnelek aon de noordkant vaan 't Vriethof, op de plaots boe noe 't Ginneraolshoes steit.

Ouch besteit de annekdotische theorie euver d'n oorsproonk vaan de naom vaan de stad Sitterd: tijdes 'n jachpartij vaan Karel de Groete zow heer örges tösse Aoke en Remun verdwaald zien. Toen heer op 'n ope plaots in 't bos met e huijske kaom, vroog heer aon 't aw vröwke dat dao woende, wie laat 't waor. 't Bleek al väöl later es heer dach, en heer reep oet: "Si tard!" ("Zoe laat" op ze Frans).

Doed en opvolging

Naodat Karel de Groete in 814 waor gestorve, woort heer begraove in zien eige kapel in Aoke, die de kern vaan de huidege dom vörmp. Iers in de marmere Romeinse Proserpina-sarcofaag en later, in 1165 door Barbarossa herbegraove in 'n eikehoute kis, riekelek bekleid mèt zèlvere en gouwe figure, de zgn. Karlsschrein. Op 29 december 1165 woort Karel de Groete heileg verklaord. In de dom steit ouch, op 't oksaal, zienen troen. Zien naokaomelinge weure Karolingers genump.

Zienen einigste nog levende zoon, Lowie de Vrome volgde häöm op, boedoor 't wederopgestande "Wes-Romeins Riek" nog 'n generatie lang oongedeild zouw blieve. Nao Lowie de Vrome woort 't riek nao Fraankisch rech oonder dee zien drei zäöns verdeild, boemet rouw-eweg de basis woort gelag veur wat later Fraankriek en 't Heilig Rooms Riek zouwe weure. Um 't Midderiek vaan Lotharius, dee geinen opvolger had, drejde en drejt evels tot in de 21e iew meineg Europees conflic. 't Waor e constant gevech tösse de 'Romaanse' en de 'Germaanse' cultuur in Vlaondere, Elzas-Lotharingen en Noord-Italië.

D'r Karlspries van de sjtad Aoke.

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

De sjtad Aoke reikt èèder jaor d'r Karlspries oet.

Extern links

Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. (translated by Bernhard Walter Scholz) University of Michigan Press, 1970. [Comprises the Annales regni Francorum and The History of the Sons of Louis the Pious]
Oman, Charles. The Dark Ages 476-918. London, 1914.
Santosuosso, Antonio. Barbarians, Marauders, and Infidels: The Ways of Medieval Warfare. Boulder, 2004.
Painter, Sidney. A History of the Middle Ages 284-1500. New York, 1953.
Einhard, translated by Samuel Epes Turner. The Life of Charlemagne. New York, 1880.

Commons

Op de pazjena Karl I. der Grosse van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje

↑ Neerlandistiek, 2019. Welke taal sprak Karel de Grote en doet dat er toe?

[1] Neerlandistiek, 2019. Welke taal sprak Karel de Grote en doet dat er toe?

[1]