Joededom

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Joededom is de traditioneel religie vaan 't Joedse volk en de staotsreligie vaan Israël. Dees religie is hendeg sterk mèt 't volk en de nationaal identiteit verboonde. 't Joededom is de ajdste en kleinste vaan de drei monotheïstische wereldreligies en de stamvajer vaan 't Christendom en d'n Islam. 't Heilig book vaan de Joede hèt Tenach; dit kump zoeget euverein mèt 't christelek Aajd Testamint. De ierste vief beuk heite Thora, wat "wet" beteikent.

'ne Joed, Juud of jud ies 'ne aanhenger van 't Juuds gelouf of emes dae aafsjtamp van Juda en Benjamin.

Juud of jud ies ouch de benaming veur 'ne kleine baardvösj (Acerina cernua).

Antisemitisme

Joede zien door de iewer heer in Europa väöl gediscrimineerd door de christeleke mierderheid vaan 't continènt. Dees vörm vaan xenofobie contra Joede weurt antisemitisme geneump, verwiezentere nao de Semitische taole (boevaan de Joedse religietaol Hebreeuws deil oetmaak). Ouch in de Limbörge waor antisemitisme 'n ordinair deil vaan 't dageleks leve. Dit dwong Joede dèks um zelfstandeg te wèrke, umtot ze neet woorte gerespecteerd door aander Europeane. De actief deilnaome vaan Joede in d'n Europesen handel is dao e gevolg vaan.

De Holocaust in d'n Twiede Wereldoorlog (de Naziïstische genocide op Europese Joede tösse 1941 en 1945) waor 't historisch deepdepönt vaan Europees antisemitisme. Heidoor verdween 't Joededom groetdeils oet Europa. De meiste Europese Joede woorte in die genocide oetgereujd. 'n Deil wis te oontsnappe nao oonder aandere de Vereinegde Staote.

Nao de Holocaust

De Holocaust rizzelteerde ouch in de stiechting vaan Israël, d'n ierste moderne Joedse natiestaot, dee allewijl ligk in wat veurheer de Britse kolonie Palestina waor. Dit gebäörde oonder leiing vaan Westerse len nao d'n Twiede Wereldoorlog, tot groete woede vaan Islamitische naoberregieringe, die voonde tot de Islamitische Palestijne 't veurrech hadde um hunnen eige staot op te riechte op dat groondgebeed.

Allewijl kump antisemitisme ouch väöl veur in de dominant-islamitische wereld - veural in Noord-Afrika en 't Middel-Ooste. De opkoms vaan antisemitisme in dit deil vaan de wereld is in eder geval veur 'n deil te verklaore door de stiechting vaan Israël en daomèt 't, in de ouge vaan väöl Moslims, inperke vaan de vrijheid vaan Palestijnse moslims um hunnen eige staot op te riechte. 't Gief nog ummertouw groete spanninge binne Israël tösse de Joedse en Islamitische bevolkingsgróppe vaan 't land.

Allewel 't zeker väöl haat gief bij sommege Palestijne contra Joede, gief 't 'n discussie euver in wie wiet me dit antisemitisme kin neume. 't Contra-argumint in dit debat riffereert nao 't feit tot dees Palestijne ziech veural kiere contra 't idee vaan 'nen Israëlische staot en neet altied contra 't idee vaan 't bestaonsrech vaan 't Joeds volk.

Joede in Limbörg

Al in de Romeinsen Tied goof 't 'n Joedse gemeinte in Mestreech.

In de ierste hèlf vaan d'n 20en iew woende oongevier 1500 Joede in Nederlands Limbörg. Kort veur d'n Twiede Wereldoorlog arriveerde groete aantalle joedse vlöchtelinge oet Nazi-Duitsland en de door dat land geannexeerde gebiede in Centraal-Europa. Limbörg waor, vergeleke mèt 't weste (boe de meiste Joede woende), rilletief veileg door 't bestoon vaan e groet en good georganiseerd oonderdukersnetwerk. Limbörg woort daodoor de veilige thoeshave vaan mie es 2000 Joede oet de Randstad. Mie es 800 Joede höbbe de Sjoa evels neet euverleef. Wijers woorte hoezer vaan gevlöchde en opgepakde Joedse Limbörgers dèks oonteigend door Nazi-autoriteite en collaborateurs en tege lieg prieze verkoch. Seer de lèste decennia is mie aandach veur de Joedse slachoffers vaan d'n oorlog en hure Stolpersteine (strukelstein) bij 't Limbörgse straotbeeld.

Vendaog d'n daag is de Joedse gemeinsjap in Nederlands Limbörg klein. De meiste Joede woene in Mestreech en umstreke, de einege Limbörgse stad mit 'n aktief gemeinte en 'n sjoel.

Jäö of Joede?

Soms weurt Joededom op 't Mestreechter Limbörgs door 'n historisch misverstand Jäödom geneump. Dit kump umtot 't 'n straot in de Binnestad vaan Mestreech gief die de Jäöstraot heet en in 't Nederlands weurt vertaold es de Jodenstraat. De Nederlandse vertaoling berös evels op 'n historische verwarring. Vaan oerspronk verwees jäö nao jäög en zou de Nederlandse naom vaan de straot dus Jeugdstraat motte zien gewees. Wie Mestreech in Franse hen waor, woort die vertaoling evels wel good gehanteerd en stoond de naom bekind es Rue de la Jeunesse. De bezètting vaan Limbörg door de Hollenders heet mie es eine kier veur slechte vertaolinge gezörg. 't Waor beveurbeeld 'n slechte Nederlandse vertaoling um Valkeberg Valkenburg ("Valkebörg") te neume. De stad riffereerde naomelek altied al nao de heuvel boe-op zie gebouwd waor, neet nao 'ne börg.

Trivia

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs.

In 't Limburgs dialek were/woorte diverse woordsamesjtèllinge mèt jud of juud gebruuk, die sóms tamelik discriminerend (antisemitisme) zint. Juudde waore nao de diaspora euveral in de waereld 'n minderheid die bekans nörges werk kreeg. In de Mieddelièwe woorte juudde gediscrimineerd en de enigste meneer um get te verdene waor handele en krediet geve. Umdat 't christene verbao waor um rente te vraoge bie 't geve van 'n lièning woorte de juudde, umdat zie waal rente vroge, oetgemaak veur woekeraersj. Juudde vörmde same klein, gesjlote geloufsgemeinsjappe.

Juud weurt gezag tege emes, dae neet juud ies meh dae handel drief op de meneer van juudde. Ouch gebruuk bie emes dae bie verkoup of bie 't gelle van zake de boel aafzèt of woekerrentes vreug bie 't geve van krediet.
'ne Iezerjuud ies 'ne handelaer
e Juddegesjef is handel in gojekoupe waar
'ne Juudepesjtoar ies 'ne rabbien of rabbie
Juuddevèt of juddevèt ies 'ne babbelaer gemaak van droevesoekker
Juuddevleisj of juddevleisj weurt gezag tege vergieftigde paddesjteul
Juuddesjink ies pekelvleisj
Juuddeliem ies sjpie (speeksel)
'ne Sjpekjuud ies 'ne juud dae, tege de reigels in, verkesvleisj èt.
Juddeoar of Judasoar ies 'ne neet eetbare paddesjtool, 'ne boumzjwam, Auricularia sambucéna