Ich-laut en ach-laut
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Ich-laut en ach-laut verwies nao de allofonie die bie sómmige Germaanse spraoke veurkump veure litterkómbinaasje <ch>. Meistes is d'n ich-laut 'n palataal(gekluuerdje) klank, dewiel d'n ach-laut juus velair of uvulair is. Aangezeen 't óngersjied dus versjiltj per spraok, zal 't hie-ónger ouch apaart per spraok waere toegelich. Me mót hiebie waal opmirke det 't gebroek vanne terme ich-laut en ach-laut inne litteratuur meistes blief veurbehajen ane continentaal Germaanse spraoke, al geit 't in alle vel die hie-ónger zeen besjreven euver 'tzelvendje fenomeen.
Limbörgs
[bewirk | brón bewèrke]Ouch de meiste Limbörgse dialekte höbben 'n óngersjied tösse d'n ich-laut ennen ach-laut, al geldj det neet veur alle dialekte. De dialekte die gein óngersjied make höbbe gewuuenlik allein palataal (of póspalataal) fricatieve: [ç] en [ʝ]. Wiejer guuef 't nag dialekte, worónger de meiste Midde-Limbörgse dialekte, die nag 'nen apaarte, gelabialiseerdje klank höbbe veur wen de zaachte g in 'ne bilabiale kónteks steit; den wuuertj de klank meistes lichtelik geróndj (hauch-laut).
| Versjillige realisaties vanne g in 't Mofers | |||
|---|---|---|---|
| Sjriefwies | Oetspraok | Veurbild | |
| ch (of g) | [ç] | ich, chemisch, krieg | |
| ch (of g) | [x̟] | mach, daacheliks, chloor, kraag | |
| ch (of g) | [x̹] | ouch, loug | |
| g | [ʝ] | gaeve, poeaging | |
| g | [ɣ̟] | good, gries, laoge | |
| g | [ɣ͗] | ouge | |
Duutsj
[bewirk | brón bewèrke]Op 't Duutsj is d'n ich-laut 'ne stumloeaze palatale fricatief [ç], wie in 't waord ich [ʔɪç], ennen ach-laut is 'ne stumloeaze velaire fricatief [x], zowie in 't tössewirpsel ach [ax]. 't Duutsj waord Laut [laʊ̯t] kan me in 't Limbörgs euverzètte nao "klank, geluid". In 't Duutsj kómme dees twieë klenk allofoon veur in 'n complementair verspriejing. d'n Allofoon [x] kump veur nao /a a:/ en achterklinkers (wie in Buch [bu:x] "book"), dewiel d'n allofoon [ç] veurkump nao veurklinkers (wie in mich [mɪç]) en mitklinkers (wie in Furcht [fʊʁçt] "vreis" en manchmal ['mançma:l] "sómtieds"). Dees complementair verspriejing is uters regelmaesig: wen de <r> bie Furcht wuuertj oetgespraoken es 'ne mitklinker, den is ch ouch [ç]. Inne meiste oetspraoke geldj det wen ze wuuertj gevocaliseerdj toet [ɐ], de ch 'n [ç] blief, dus [fʊɐ̯çt]; oetzunjeringen hie-op zeen veural in 't zujelik spraokgebied: [x], dus [fʊɐ̯xt].
Bie lieënwäörd kan d'n exakte oetspraok vanne <ch> variëre wen 't zich de beginposiesje van beklemtoeandje littergrepe betröf: in naordelike variëteite van 't Standerdduutsj wuuertj 't [ç], de wiel me in zujelike variëteite [k] gebroek en in wèstelike variëteite [ʃ]. Zoea kan 't waord China dus waeren oetgespraoken es ['çi:na], ['ki:na] of ['ʃi:na].
d'n Oetgank veuren diminutief -chen wuuertj ummer mit 'nen ich-laut oetgespraoke, dus es [-çən]. Doorgaons zörg dezen oetgank veur 'nen umlaut (vergeliek Hund [hʊnt] "hóndj" mit Hündchen ['hʏntçn̩] "huundje"), dus theoretisch gezeen kump d'r dus hie allein nao veurklinkers veur. 't Is aevel zoea det in inkel betrèkkelik recènte wäörd geinen umlaut mieë verkump (wie in 't waord Frauchen [fʀaʊ̯çən] "vruiwke"), zodet d'n achterklinker hie drek wuuertj gevolg door 'n [ç], dewiel me den normaal 'n [x] zów verwachte, wie in rauchen ['ʀaʊ̯xən] "rouke".
Boete d'n ich-laut ennen ach-laut kump in sómmige Duutsje variëteiten ouch nag 'nen derdje variantj veur. Hiebie wuuertj d'n ach-laut gesplits in twieë allofone: de [x] enne [χ]. d'n Ieëste vanne twieë kump veur nao /u: o:/ (wie in Buch [bu:x]) enne litste nao /a a:/ (wie in Bach [baχ] "baek"); nao /ʊ ɔ aʊ̯/ kónne zowaal [x] es [χ] veurkómme, al is [χ] gebroekeliker.
Sómmige zujelike Duutsje variëteite make gein óngersjied tössen ich-laut en ach-laut. Bie dees dialekte gebroek me allein [x] of [χ].
Sjots en Aadingels
[bewirk | brón bewèrke]Dezelvendje allofoon distribuusje van [ç] nao veurklinkers en [x] nao anger klinkers vindj me ouch trögk in 't Sjots, wie in 't waord light "leech".
In 't Aadingels wore [ç] en [x] allofone van /h/ aan ènjclusters; juus wie bieje anger spraoke mit ich-laut en ach-laut koom [ç] ummer nao veurklinkers en [x] nao achterklinkers:
- cniht ("jungske") /kniht/ > [kniçt]
- ġeþōht ("gedachte") /je'θo:ht/ > [je'θo:xt]
't Bewies det dees allofonie veurkoom is neet drek, went 't sting neet aangegaoven inne orthografie. Doordet in 't Aadingels al palatalisering van *k nao /tʃ/ en *ɣ nao /j/ veurkoom nao veurklinkers, is 't waal hieël wersjienlik. Wiejer woort in 't Middelingels /h/ sómtieds /f/, wie in tough en cough; dit gebeurdje aevel allein nao achterklinkers en noeatj nao veurklinkers. Dit kan me mekkelik verklaore wen d'n allofoon [x] sómtieds [f] woort, meh d'n allofoon [ç] noeatj.
Zuuch ouch
[bewirk | brón bewèrke]Brónne
[bewirk | brón bewèrke]- Macfarland, Talke, en Janet Pierrehumbert. "On ich-Laut, ach-Laut and structure preservation." Phonology 8.01 (1991): 171-180.
- Zachter, Oskar, en Nina Griščenko. "HAUCHLAUT-ACHLAUT-ICH LAUT DER HOCHDEUTSCHEN GEGENWARTSSPRACHE IN PHONOLOGISCHER SICHT." Folia Linguistica 5.1-2 (1971): 109-116.