Georg Friedrich Händel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Georg Friedrich Händel
Gebore	23 fibberwarie 1685
Gesjtorve	14 aprèl 1759
Landj	Sakse, Hamburg, Toscane, Groet-Brittannië
Sjtielperiood	barok
Belankrieke genres	opera, oratorium, concert, kamermeziek, klaveermeziek
Invlood van	Dietrich Buxtehude, Arcangelo Corelli, Alessandro Scarlatti
Invlood op	Johann Sebastian Bach, Johann Adolph Hasse, Pieter Hellendaal, William Boyce, Ludwig van Beethoven, Felix Mendelssohn
Lies van componiste

Georg Friedrich Händel (Halle, 23 februari 1685 - Londe, 14 aprèl 1759), veringels ouch bekind es George Frideric Handel, waor 'nen Duitse barokcomponis dee 't bèste deil vaan zien carrièr in Ingeland doorbrach. Zie bekindste en mies gespäölde werk is 't oratorium Messiah; heer sjreef evels muziek in alle meugeleke vocaol en instrumentaol genres.

Leve

Jäög

Händel woort gebore es zoon vaan chirurgijn Georg Händel (1622-1697) en dee zien twiede vrouw Dorothea Händel-Taust (1651-1730). Heer had twie jonger zusters. Zien femilie had geine muzikaolen achtergroond; toch tuinde Georg Friedrich al joonk muzikaol talent. Dit brach zienen pa detouw häöm in de lier te doen goon bij Friedrich Zachow. Zachow waor 'nen typischen exponint vaan d'n Duitse barok, dee ouch invlood op Bach zouw höbbe. In 1701 trof heer Telemann. 't Jaor dao-op góng heer rechte studere, dewijl heer datzelfde jaor ouch es stadsorganis in deens kaom.

Hamburg

In 1703 góng Händel viool, later klavecimbel, speule aon d'n opera vaan Hamburg, dee oonder leiing vaan Reinhard Keiser stoont. Heer raakde dao bevrund mèt collega-componis Johann Mattheson. Same solliciteerde ze nao de opvolging veur de pos vaan organis aon de Mariakèrk in Lübeck, es opvolger vaan Dietrich Buxtehude (op dat momint gezeen es de besten organis op de wereld). Ze bedaankde evels allebei, umtot Buxtehude vaan zienen opvolger eisde dat dee mèt zien dochter zouw trouwe.

Trök in Hamburg vreigelde ziech Händel en Mattheson um de ier vaan dirigent aon d'n opera. De ruizing woort veur d'n opera mèt 't zweerd oetgevochte. In 1705 góng in Hamburg Händel zienen iersten opera in premièr: Almira. Nao nog e paar opera's góng heer in 1706 nao Italië.

Italië

Händel zouw veer jaor in Italië blieve. Heer woort dao bekind es Georgio Federico Hendel, bijgenaomp il Sassone ("de Saks"). Heer kaom oonder mier in Florence, Venetië, Roeme en Napels. Heer maakde dao oonder mier kinnes mèt Archangelo Corelli en Alessandro en Domenico Scarlatti. In Italië versjene oonder mie de opera Agrippina en e groet aontal geisteleke werke. 'n Aonbod um in Venetië kapelmeister te weure wees heer aof.

Londe

E soortgliek aonbod oet Hannover naom heer wel aon. Ind 1710 evels vertrok heer nao Londe, boe heer in februari zienen opera Rinaldo brach. Dit stök, mèt de bekinden aria Lascia ch'io pianga, heet rippertoire gehawwe. Tösse juni en oktober 1712 wèrkde heer nog in Hannover, daonao vestegde heer ziech veur ummer in Londe. Dao sjreef heer zien ierste werke nog oonder 't rezjiem vaan Queen Anne, die häöm e royaol wachgeld betaolde. In häör opdrach sjreef heer o.a. 't Utrechter Te Deum. 't Touwval wouw tot zienen awwe meister, käörvors Georg vaan Hannover, in oktober 1714 tot keuning vaan Groet-Brittannië gekroend woort. Of heer veroontweerdeg waor euver 't oongepermetteerd ewegblieve vaan Händel is neet mèt breve of aander documinte oet te zeuke. In eder geval bleef heer in dee zienen deens, de keuning verdóbbelde zelfs 't wachgeld. Veur Georg sjreef Händel de Water music dee in 1717 bij e töchske op de Theems veur 't iers gespäöld woort. In die jaore wèrkden heer ouch nog aon d'n hoof vaan graof James vaan Carnarvon (later hertog vaan Chandos). Op dee zie landgood sjreef heer de Chandos anthems zoewie woersjijnelek de ach groete klaviersuites.

In 1719 verruilden heer d'n hoof vaan Chandos veur d'n opera aon 't King's Theatre. Veur dit muziekbedrief sjreef heer inkele vaan zien bekindste opera's, boe-oonder Giulio Cesare. Allewel tot d'n opera e chronisch geldgebrek had, kós Händel hei mèt versjèllende vaan de groetste zengers en zangeresse vaan zienen tied wèrke, wie de castraot Senesino en de soprane Francesca Cuzzoni en Faustina Bordoni, welke lèste twie ziech constant oonderein en dèks ouch mèt Händel vreigelde. In 1728 heef me d'n opera op financieel grun op. Händel begós daonao mèt impresario Johann Jacob Heidegger e nui bedrief, wat in 1729 mèt Lotario opende. Händel zien opera's woorte in The beggar's opera (teks vaan John Gay, muziek vaan Johann Christoph Pepusch) veurwerp vaan parodie. Intösse waor in Londe 'ne nuien opera opgeriech, d'n Opera of the nobility. Umtot 't Londes publiek neet genoog in opera geïnterseerd waor um twie operabedrieve in stand te hawwe, oontbrandde 'n fel concurrentie die zelfs de keuninkleke familie verdeilde. Ind vaan 't verhaol waor in 1737 tot allebei de opera's failliet gónge. Händel kreeg um deen tied 'nen attak es gevolg vaan euververmeujdheid en góng nao e kuuroord bij Aoke (Burtscheid).

In de jaore daonao deeg Händel nog versjèllende poginge um d'n opera weer op geng te kriege. Deidamia oet 1741 is ziene lèsten echten opera, daonao volgde nog Hercules en Semele, mèt (wereldleken) operastof meh veur concertante opveuring gedach. Vaanaof 1739 geit 't accent evels op 't geistelek oratorium ligke. In de mieste gevalle geit 't um verhaole oet 't Aajd Testamint. Dit gelt beveurbeeld veur de vreug werke Saul en Israel in Egypt oet 1739, meh neet veur zie bekindste oratorium, de Messiah. Dit werk veurde Händel in 1742 veur 't iers op in Dublin, veur de erm Ierse kinder. Heer zouw 't later edersjaor in Londe bringe veur e Londes weeshoes. De res vaan de jaore veerteg heel heer ziech intensief bezeg mèt 't componere vaan oratoria, dèks twie tot drei per jaor.

Wie heer in 1751 zie lèste gans origineel oratorium Jephta sjreef, begós zie geziech achteroet te goon. 't Kosden 'm de groetste meujte 't werk oet te sjrieve en in de jaore daonao zouw heer oetindelek gans blind weure. The triumph of time and truth, wat gooddeils bestoont oet bewèrkinge vaan awwer werk meh ouch origineel compositie kós, mós heer dictere aon zienen assistent Christopher Smith. Heer storf op Stèlle Zaoterdag vaan 't jaor 1759. Riek en bekind es heer waor, woort heer bijgezat in Westminster Abbey.

Werk

Händel is 'nen typischen exponint vaan de late barok. Heer woort groetgebrach in de Duits-contrapuntische traditie, meh wie de mieste vaan zien generatie raakden heer nao zien lierjaore Italiaans georiënteerd. Allewel tot dat - vaanzelfsprekend - 't dudelekste te hure vèlt in zien opera's, is dit ouch veur de res vaan zie werk e kinmerk. Hei-in maak heer e belaankriek versjèl mèt Bach: aanders es dee sjrijf Händel in 'nen helderen en relatief sumpele stijl boerin de dreiklaank euverhiers. Dit nump neet eweg tot Händel polyfoon vörm wie de fuga good behiers.

Händel sjreef in e groet aontal vocaal en instrumintaal genres. Neet alle segminte vaan zie werk weure allewijl nog väöl oetgeveurd.

Opera's

Händel sjreef mie es veerteg opera's, allemaol in de stijl vaan d'n opera seria (in deen tied dèks ouch dramma per musica geheite): 'nen opera in 't Italiaans in drei akte, mèt 'n intrige wat euver de klassieke mythologie of klassieke historie geit. Neve (druug) recitatief en aria kump 't recitativo accompagnato 'nen inkele kier veur, veural um sterke emotioneel bewogeheid oet te drökke. 't Operakoer kump in 't begin allein es slotkoer veur, meh in zien lèste opera's krijg 't mier plaots. De ouvertuur is bij Händel neet Italiaans meh Frans: drei deile laankzaam - snel - laankzaam.

Oratoria

Mèt 't Ingels(taoleg) oratorium creëerde Händel e gans nui genre: 't oratorium waor teväöre oonbekind in Ingeland. Wie bove gezag waor de stof euverwiegend aon 't Aajd Testamint oontliend. Bij de Messiah is dit neet 't geval; hei oontbrik 'n echte handeling zelfs gans. Muzikaal pas evels ouch de Messiah good in 't ganse vaan Händel zien oratoria. De vörm deen heer daoveur gebruuk is in groete liene 't gereemde vaan d'n Italiaanse opera meh mèt inhaajd dee aon inheimse Ingelse vörm deit dinke wie anthem, masque en play. De stökker weure, um hun bezètting, in 't theater oetgeveurd, meh zoonder enscenering. 't Koer krijg neet allein (hiel) väöl muziek, meh nump zelf deil aon de handeling en vertèlling.

Andere gewijde muziek

Händel heet in Duitsland, Italië en Ingeland klein en groeter muziekwerke veur geistelek gebruuk gesjreve. In Duitsland waore dat Lutheraanse, in Italië Roemse en in Ingeland anglicaanse werke. De bekindste zien zien Te Deums, wie 't Utrechter Te Deum en 't Dettingen-Te Deum. Roond de iewwisseling zörgde e nui oontdèk Gloria oet Händel zienen Italiaansen tied veur 'n klein sensatie. Wijer zien väöl hymnes, cantate en psame bekind.

Concerte

Händel sjreef zoewel concerti grossi es soloconcerte. In 1734 woorte zes concerti grossi gepubliceerd es Opus 3, in 1740 volgde zelfs twelf oonder Opus 6. 't Geit hei um werke nao 't veurbeeld vaan Corelli, in dèks zes deile veur striekers en continuo, mèt dialoge tösse 't concertino en 't striekorkes.

Ouch veur 't soloconcert riechde Händel ziech op Corelli: heer naom dee ziene concertvörm mèt veer deile laankzaam - snel - laankzaam - snel euver (en neet de dreideilege vörm vaan Vivaldi, dee Bach en alle componiste in aanderhaaf iew daonao gebruukde). Bezunder zien veural de örgelconcerte: mèt 't gebruuk vaan 't örgel es soloinstrumint etgeneuver 'n orkes is Händel same mèt Bach (dee klavecimbelconcerte sjreef) eine vaan de vaojers vaan 't klaveerconcert.

In Händel zienen tied waore de concerte dèks gemeind es divertimenti, tösse pauzes van opera's of oratoria door. Allewijl weure ze zelfstendeg gespäöld. Veural de concerti grossi weure nog väöl oetgeveurd.

Orkessuites

Händel zien drei Water music-suites (boevaan in eder geval de ierste twie oet 1717 zien) en 't laat werk Music for the royal fireworks oet 1749 weure allewijl nog väól gehuurd. 't Geit hei um dans-suites veur gebruuk in de ope loch. Um dee reje gebruukde me e groet, miervoudeg bezèt orkes; authentieke bronne spreke vaan wel viefteg maander.

Kamermuziek

Händel sjreef zoewel solosonnates (veur twie partije: solo-instrumint en bas) es triosonnates (veur twie melodie-instruminte en baspartij), euverwegend in Italiaanse stijl (de sonnaat is vaan oersprunk 'nen Italiaanse vörm). Oonder de solo-sonnate is Händel zien ajds bewoerd wèrk, de hobosonnaat in Bes-groet, HWV 357. Neve de hobo sjreef Händel sonnates veur vioel, viola da gamba, dweersfluit en blokfluit. De bas is ummer d'n traditionele barokke basso continuo. De werke weure incidenteel nog gespäöld.

Klaveermuziek

't Aontal bewaorde klaveerwerke vaan Händel - euverwiegend veur klavecimbel gemeind - löp in de hoonderde. 't Bekindste zien zien suites, mèt naome de ach groete suites (oetgegeve 1720) en de nege groete suites (oetgegeve 1733). Dees werke weure väöl gespäöld, neet in 't minste in 't klaveeroonderwies. Sommege suites bestoon gans en gaar oet chaconnes. Boete de suites zien ouch de fuga's en talloes homofoon klaveerwerke veur didactisch gebruuk gemeind; e paar höbbe zelf de naom lesson. Aander werke draoge de naom sonnaat, allewel tot ze eindeileg zien; dit herinnert aon de klaveersonnate vaan Domenico Scarlatti (die trouwes väöl vaan zien werke essercisi neumde, parallel aon de lessons vaan Händel). De losse werke weure neet zoe väöl mie gespäöld.

Invlood

't Ingels inheims muziekleve verkierde de ganse achtiende iew in 'n liegconjunctuur. D'n invlood vaan Händel op Ingelse componiste vaan zienen tied waor daan ouch hendeg groet. Händel zienen invlood boete Ingeland is neet op alle vlakker eve groet. In väöl opziechte in Händel 'n indpunt, eine vaan de leste vertegenwoordegers vaan de barok. Zien opera's raakde kort nao zienen doed vaan 't rippertoir um pas in de twintegste iew heroontdèk te weure. Ouch zien sonnates en concerti grossi waore väöls te awwerwèts um de rococo-generatie nao häöm te kinne inspirere. 't Örgelconcert waor moderner, al is hun rol bij de oontwikkeling van 't klaveerconcert woersjienelek neet al te groet gewees (me moot daobij ieder dinke aon Bach, dee zien zäöns 't genre oppakde en oonder mie Mozart zouwe inspirere). Groeten invlood heet veural Händel zien oratorium gehad. Op 't memint tot Händel nao Ingeland góng bestoont dao nog gein oratoriumtraditie; wie Händel storf waor dit land ieder 't eineg land wat zoe'n traditie had. 't Zien Händel zien oratoria ouch gewees, die Joseph Haydn inspireerde um op hoege leeftied - roond zie zevetegste jaor - Die Schöpfung en Die Jahreszeiten te sjrieve. Mozart bestudeerde de muziek vaan Händel oetveureg, veural naotot 'r ind jaore 1780 door baron Van Swieten mèt väöl barokmuziek in aonraking gekoume waor. Heer sjreef e paar werke in Händel ziene stijl en herarrangeerde de Messiah en e paar andere vaan Händel zien werke. De Mozart-versie vaan de Messiah waor tot op hoonderd jaor trök hendeg populair. Ouch zien musicologe invlood vaan Händel in beveurbeeld Mozart zie requiem. Beethoven prees 't in zien ouge oonnaovolgbaar vermoge vaan Händel um mèt wieneg middele väöl effek te sortere. Mendelssohn holp versjèllende vaan Händel zien oratoria aon hun premièr en sjreef, zoe good wie Schumann, zelf ouch oratoria, die in de negentiende iew oongekind populair bleve.

Oetgaove

De catalogisering vaan Händel zie werk is problematisch. Wie bij alle barokcomponiste is väöl vaan zie werk neet bij leve in drök versjene, zoetot väöl verlore is gegaange. Vaan manuscripte neet in Händel zie handsjrif die aon Händel weure touwgesjreve steit de authenticiteit dèks neet vas: 't kaom vreuger väöl veur tot e werk vaan 'nen obscure componis bij 'ne groete meister woort oondergesjove. Stijlanalyse is daan dèks de einege oplossing. Wijer bestoon Händel zien werke dèks in mieder versjèllende versies veur versjèllende bezèttinge.

Door Händel zien groete populariteit begós me al in de achtiende iew aon de oetgaof vaan zien complete werke. D'n Ingelsmaan Samuel Arnold kraog dit werk door geldgebrek evels neet veerdeg: in 't bezunder de opera's oontbreke in ziene catalogus. Completer waor 't werk vaan Friedrich Chrysander vaanaof 1858, veur de Deutscher Händel-Verein. Zien complete oetgaof besleit 94 ben. Musicoloog Max Seiffert veugde in 1902 e paar ben mèt aonvöllinge touw.

Aon 'n nui musicologisch verantwoorde oetgaof begós me in 1955 in de DDR. Dees Hallische Händel-Ausgabe bevat kritische aonteikeninge en weurt groondeg musicologisch geredigeerd. 't Werk moot tege 2023 veerdeg zien. In 't kader vaan dees oetgaof versjeen in 1978 de Händels Werke Verzeichnis (HWV).

Bronne

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op 't corresponderend Duits Wikipedia-artikel.