Friese grammair

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Deze grammair besjrijf de Weslauwers Friese standerdtaol.

Bezoonderhede in kleng en spelling

Vocaole

De â weurt euveral boe ze gesjreve steit es [O:] gerealiseerd.
veurbeeld: hân (“hand”): [hO:n]
De a klink veur ‘n n of m gemeinlik es [O].
veurbeeld: fan (“vaan”): [fOn]
De ê weurt gerealiseerd es [E:]
De i weurt oetgesproke volges de Nederlandse oetspraakregele; d’n digraaf ii klink wie [i:]. ie is ‘nen daolenden twieklaank [i@].
veurbeeld: tiid (“tied”): [ti:t]; wie (“waor”): [Wi@]
De ú weurt es [y] oetgesproke.
veurbeeld: út (“oet”): [yt]
De û weurt gerealiseerd es [u(:)]; ze kump veural dao veur, es die klank etymologisch ouch ein u is en ummer dao, boe ‘t Nederlands einen anderen klank in ‘tzelfde woord heet. Bij [u]’s die mèt ‘n Hollandse oe correspondere spelt me oe.
veurbeeld: hûs (“hoes”): [hus]; boer: [bu:r]
De y klink es [i]; in inkel wäörd es [Ei] in 't Kleifries (zuug heioonder bij de pronome).
veurbeeld: dyk (“diek”, “weeg”): [dik]

Consonante

De g klink is de anlaut meistal es [g]; in inlaut altied es [G]. ‘n Etymologische g aon ‘t eind vaan e woord weurt ummer es ch gesjrieve.
veurbeelde: goed (“good”): [gu:t]; hege (“hoege”): [heG@]; heech (“hoeg”): [hex]
De l is stom in de combinaties âld en âlt.
veurbeeld: âld (“aajd”): [O:t].
De n veur ‘n consonant verdwijnt es nasalisatie in de veuraofgoonde vocaal.
veurbeeld: prins: [pr~Is]
De r weurt altied gerold. Ze verdwijnt evels meistes veur ‘n n.
veurbeelde: rjocht (“rech”): [rjOxt]; bern (“keend, kinder”): [bEn]
De w is labiodentaal, neet bilabiaal.
veurbeeld: wurkje (“wèrke”): [WY(r)kj@]

Friese substantieve kinne twie geslachte: geslachtelek en neutraal, wie op’t Nederlands. De geslachte koume gemeinlik euverein mèt deze die ‘tzelfde woord op ‘t Nederlands heet. Oetzoonderinge zien o.m. de bosk, de mar en it aard tegeneuver het bos, het meer en de aarde. In ‘t bezoonder väöl liefsdeile zien neutraal: it boarst, it kût, it skûlder etc.

Miervoud

Gewuunlik vörme wäörd mèt de naodruk op de lèste syllaab hun miervoud mèt –en; wäörd op –e gebroeke d’n oetgaank –n (boek-boeken (“beuk-beuke”); oere-oeren (“oor-eur”)). Wäörd op –el, -em, -en, -er en –ert en diminutieve vörme hun miervoud op –s (kikkert-kikkerts (“kwakker(t)-kwakker(t)s”); tútsje-tútsjes (“puneke-punekes”)).

Inkel wäörd kinne oonregelmaoteg miervoude, beveurbeeld mèt umlaut: ko-kij (“kooj-keuj”) en goes-gies (“gaas-gaze”; allewijl neet mier gebrukelek). Dat zien evels laank neet zoeväöl wäörd wie in ‘t Limburgs.

Wäörd die in de Franksiche taole verlenging vaan de vocaol kriege in ‘t miervoud, behawwe in de Friese taole hunne korte vocaal: oorlog-oorloggen, skip-skippen (“sjip-sjeper”). Lang vocale, veurzeen vaan e circomflex, verlere hun lengde in ‘t miervoud: hân-hannen (“haand-hen”), stêd-stedden (“stad-stei”).

Let ouch op dei-daggen (“daag-daog”) en wei-weggen (“weêg-weeg”).

Diminutieve

Diminutieve weure meistal gevörmp op –ke; nao de consonante l, n, d en t volg –tsje. Gutturale kriege –je. Veurbilde: popke, lamke, autoke, boerke, hantsje, partsje, barchje (“pupke, lemke, eutoke, buurke, hendsje, deilke, kreemke”). Lang vocale weure kort. Umlaut krieg allein húske, wat “wc” beteikent; ‘t lètterlek “huuske” is gewoen hûske.

Adjectieve

Friese adjectieve gedrage ziech wie de Hollandse. Ei versjèl is tot bij neutraal wäörd ‘t adjectief ouch nao bezitteleke pronome gein –e krieg: Ús âld skûtsje, jimme grut hûs (“Eus aajd skûtsje”, “Eur groet hoes”).

Verbe

Friese zwakke verbe verdeile ziech in twie declinaties: de verbe op –e en de verbe op –je. Dees eindeiling is oorsprunkelek-Germaans en vermeujlik ‘t liere vaan ‘t Fries behuurlek. Es memoriesteun kin me oonthawwe tot afgeleide verbe ummer op –je eindege.

Zwakke verbe op –e

Infinitief: liene (“lene”)

presens

ik lien
do/dû lienest
hy lient
wy, jimme, hja liene

imperfek

ik liende
do/dû liendest
hy liende
wy, jimme, hja lienden

voltoejd particiep

ik haw liend

‘t Fries kint, wie ‘t Nederlands en in tegestelling tot ‘t Limburgs, progressief assimilatie en pas dus ouch de kofschip-regel touw.

Zwakke verbe op –je

Infinitief: helje (“haole”)

presens

ik helje
do/dû hellest
hy hellet
wy, jimme, hja helje

imperfek;

ik helle
do/dû hellest
hy hellet
wy, jimme, hja hellen

voltoejd particiep

ik haw helle

De vörm veur de twiede persoen inkelvoud presens en imperfek zien dus identiek!

Nao ‘n d of t verandert d’n oetgang –je in –sje resp. -zje; daan moot me neet vergete ouch de s te laote valle in vörm die de j oetstote: boartsje (“speule”): ik boartsje, do/dû boartest, hy boartet.

Sterke verbe

Infinitief: rinne (“loupe”)

presens

ik rin
do/dû rinst
hy rint
wy, jimme, hja rinne

imperfek

ik rûn
do/dû rûnst
hy rûn
wy, jimme, hja rûne

voltoejd particiep

ik haw rûn

Oonregelmaotege verbe

Infinitief: wêze (“zien [esse]”)

presens

ik bin
do/dû bist
hy is
wy, jimme, hja binne

imperfek

ik wie
do/dû wiest
hy wie
wy, jimme, hja wienen

voltoejd particiep

ik haw west

Infinitief: hawwe (“höbbe”)

presens

ik haw
do/dû hast
hy hat
wy, jimme, hja ha(wwe)

imperfek

ik hie
do/dû hiest
hy hie
wy, jimme, hja hienen

voltoejd particiep

ik haw hân

Mèrk ampassant op tot alle verbe hun voltoejde tije mèt hawwe vörme.

Wijer höbbe de volgende wäörd nog oonregelmaoteg vörm in ‘t preses: gean (“goon”): ik gea, do giest, hy giet, wy geane; stean (“stoon”): evezoe wie gean; sjen (“zien [“videre”]”): ik sjoch, do sjochst, hy sjocht, wy sjogge; jaan (“geve”): ik jouw, do jouwst, hy jouwt. De veurnaomste stamtije zien, neve die vaan wêze en hawwe: sille (“zalle, goon”) – soe ; kinne – koe; gean – gie; stean – stie.

D’n infinitief

D’n infinitief eindeg gewuunlik op –e, meh krijg ‘n –n in twie gevalle: es ‘t verb door te weurt geprecedeerd en es d’n infinitief verzelfstendeg is en ‘n artikel heet. Veurbild: Ik soe graach fytse (“Iech zouw gere fietse”); Ik heapje moarn fan Ljouwert nei de Lemmer te fytsen (“Iech houp mörge vaan Liewarde nao Lemmer te kinne fietse”); As it trochreint, sil ik it fytsen útstelle muotte (“Es ‘t blijf regene, zal iech ‘t fietse mote oetstèlle).

De pronome

De persuunlike en bezitteleke pronome

persoen	subjekvörm	objekvörm	bezittelek	beteikenis (subj.)
1e ink.	ik	my	myn	"iech"
2e	do/dû	dy	dyn	"diech"
2e	jo			"Geer"
3e	hy	him	syn	"heer"
	hja	har		"zie"
	it		syn	"het"
1e mv.	wy	ûns		"veer"
2e	jimme			"geer"
3e	hja	har		"zie"

Do weurt grof-eweg in westelek Friesland gebruuk, dû in oostelek. In ‘t do-gebeed klinke de vörm my, myn, dy, dyn, hy en syn es [mEi], [mEin], [dEin] etc.; ze weure evels noets es mij, mijn, dij etc. gesjreve, boete bij dialek-oteurs.

Es ‘t woord veur d’n daarde persoen inkelvoud mennelek neet aon ‘t begin vaan ‘n frase steit en neet de naodrök heet, weurt dat neet hy meh er ([@r]).

‘t Fries heet gei reflexief: Hy stjonkt, om’t er him net goed wasket (“Heer stink, umtot heer ziech neet good was.")

Aonwiezende en betrèkkeleke pronome

Die volge gemeinlik ‘t Hollands: dy correspondeert mèt die en dat mèt dat. Evels krijg ‘t betrèkkelek pronoom dy ‘n -‘t es touwveuging: De man, dy’t ik hjir al faak sjen haw... ("De maan, deen iech hei al dèks gezeen höb…"). Dat gebäört ouch bij koppelwäörd: om’t (“umtot”), doe’t ("doe, wie") etc.

Syntaxis

‘t Fries gebruuk consequint de greun verbeconstructie, boe ‘t Limburgs ummer de roej heet. Zoe moot ‘t dus zien Ik wil dy wat sjen litte (“Iech wèl diech get tuine”); Ik tink, dat er dat net heard haw (“Iech mein tot ‘r dat neet heet gehuurd).

Constructies wie “Iech höb venaovend vief oor zitte chatte” zien in ‘t Fries neet mogelek; me gebruuk dao Ik haw fan’e jûn fiif oeren sitten te chatten, boebij sitten e voltoejd particiep is.