Eifel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Eifel (sjpreëk oet op 't Hoeëgdütsj wie "Aif'l", i g'n Eifel zelf zeët me "Eefel" of "Eifel", mit Limburgse ei-klank en soms 'n dikke l) is 't oeëstelig deel van 't Eifel-Ardennemassief i de Dütsje bóndssjtate Noordrien-Wesfale en Rienland-Palts en in 't oeëste va g'n Belsje Luuk. 't Mieës 5.300 km² en 't gebirgde is óngerdeel van 't Rienlanks Leisjteëgebirgde, welk zich sjtrek va d'r Ardenne op 't Belsj tót d'r Taunus i Hesse. De Eifel weëd begrens durch d'r Nederriensen bóch (noardelig), 't Westerwald (oeëstelig) mit d'r Rien as de sjei tusje de gebirgdes. Zudelig vörmt de Moezel de sjei mit d'r Hunsrück. Westelig markere de revere de Sauer en de Our op g'n grens mit Luxemburg en 't Hoeëg Ven in 't Belsj de wesgrens van 't gebirgde.

Geologie

De Eifel in untsjtange in 't tiedperk van 't Devoon (ung. 419-358 miljoen jöare geleje). De tropische zieë hat d'r toen vuur gezörg dat vuurnamelig kleiige sedimenten en kalke zich op g'ne zieëboëm ophópde. Heidurch is durch ing combinatie va tied, drök (óch tektonische processe, oeë durch berge untsjtange) en vacuüm 't metamorfe gesjteente leisjteen en Devonisch kalksjteen untsjtange, dat me op vöal plaatsje kin vinge. De Ardenne, Hunsrück en Taunus zint op d'r zelfde wies untsjtange. I de umgeëving van Oake ligke aafzettinge van 't Carboon (359-299 miljoen jöare geleje) aa g'n oppervlaak. Óch gesjteente oet 't Cambrium en 't Ordovicium kint me hei vinge. In 't Carboon goof 't zoeëwaal marien aafzettinge as lankaafzettinge. 't Guëf beivuurbeeld fossiele va korale, meh óch lieëgskes zand mit sjteenkoal d'r tusje, wat verroajd dat 't plantegreuj op lank goof. Dees aafzetting kunt óch vuur bei 't Zuud-Limburgse dörp Ieëpe i ge daal va de Geul en ligk noardeliger i d'r Nederriensen Bóch mieër aa g'n oppervlak.

't Zudelige gedeelte i g'n zoeëgeneumde Vulkan- en Osteifel bevat vöal basalt (gesjtóld lava) en tuf (versjteend as) die untsjtange as gevólg va vulkanische aktiviteet in 't Tertair. Nag sjteets guëf 't vulkanisme i de Eifel: d'r boëm hef zich mit 1 tót 2 millimeter per joar umhoeëg. De letste oetbasjting woar zoeën 10.500 jöare trük.

Ungerverdeling

De Nordeifel is 't noardeligste deel va g'n Eifel unger g'n sjtad Oake. E kling deel ligk op 't Belsj, meh weëd sóms same mit e deel va de Weseifel óch de Belsje Eifel genumt. De hoeëgteversjille zint hei groeët, behauve op 't vlake lanksjap van 't Hoeëg Ven.
De Westeifel (of óch "Schnee-Eifel") is 't wesligste deel va g'n Eifel, dat vuur e deel op 't Belsj ligk t'n zude va ge Hoeëg Ven. De hoeëgteversjille zint hei 't groeëts.
Bei 't Ahrgebirge unger Bonn valt d'r rilletief vlotte uëvergang tusje 't vlake lanksjap va g'ne Nederriensen Bóch en dit gedeelte va de Eifel op. Wie zudeliger me kunt, wie hoeëger de berge. De wiengaad neëve 't reveerke d'r Ahr behure tót inge va de klingste wiensjtrieëker i Dütsjlank.
't Gebeed va de Vulkan-Eifel is 't middelste deel van 't gebirgde. 't Gebeed is vernumt noa de hoeëge vulkanische aktiviteet die hei plaatsjvink en plaatsjgevónge hat. Bekangde sjpöar zint de mare, koele die untsjtange durchdat 't water i g'ne magmahaad verdampde, oeë durch op langer termien drök untsjtang mit as gevólg ing explosie. Neet al de mare bevatte water.
Óch i g'n Osteifel guëf 't vulkanische aktiviteet. Hei guëf 't bei 't Abdie va Maria-Laach d'r groeëtste maar: 't Laacher See. E anger teëke va vulkanisme is d'r kaodwatergeiser van Andernach, deë zestig meter umhoeëg sjpoet. Dizze geiser is de hoeëgste van zinge soart in Europa. Wieër is 't landsjap hei vlaker as de anger sjtrieëker i de Eifel. De Eifel eindig hei i de Voreifel. Neëve de Moezel weëd heësj dit sjtök óch waal de Moseleifel.
't Gebeed va g'n Südeifel ligk tusje Prüm, Bitburg en 't Luxemburgse Echternach en is minder hoeëg as de res va de Eifel. 't Is óch minder begreujd en dunner bevólk. Innen angere naam vuur dit deel is Islek. 't Gebeed is vuurnamelig agrarisch en 't guëf vöal rotsformaties.

Natoer

Flora en fauna

I g'n Nordeifel en Vulkaneifel guëf 't vöal naaldbeum meh óch gemengd busj, dewiel 't in 't Ahrgebirgde mieë loofbeum guëf. De Ost- en Südeifel zint mieër gekoeltiveerd, meh de Osteifel is get deechder bevólk. 't Guëf óch mere, oeë va de vulkanische Maare (mit d'r Laacher See as groeëtste) de wichtigste zint. 't Guëf óch sjtuwmere, wie de Rurstausee i g'n Nordeifel, oeëstelig va Monschau. Veen is te vinke op 't Hoeëg Ven en Hei greujt aa de range va g'n Nordeifel en óch op 't Hoeëg Ven. De mieër aafgeleëge sjtökke i g'n Sjnee-eifel herberg oernatoer. Hei kómme óch wil katte en seër inkele jöare óch lósse vuur. Dit gebeed is ungergebrach in 't Natoerpark Hohes Venn-Nordeifel. 't Nationaal park Eifel ligk aa g'n sjtuwmere te midde va dat groeëtere natoerpark. De Vulkaneifel en de Südeifel herberge óch natoerreservater.

Berg

Betrach Lies va berg i de Eifel veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

't Eifellanksjap kenmerk zich durch geërodeerde berg die dök igesjlieëte zint durch revere en baaksjkes. De berg zint mieëtstes tusje de 400-600 meter hoeëg en valle neet ummer i de umgeëving op. D'r Schwarze Mann i g'n Schnee-Eifel is waal 'ne markanten top. D'r hoeëgste berg is evvel de Hohe Acht mit 747 meter boave zieënivo.

Revere

De Eifel hat e groeët aatal revere en bake, die behure tót 't sjtruimgebeed va de revere d'r Rien en de Maas.

Ziejrevere va d'r Rien

Moezel
- Sauer
  - Prüm
    - Nims
    - Enz
  - Ur
- Kyll
- Salm
- Lieser
- Alf
Nette
Brohlbach
Vinxtbach
Ahr
Erft
- Swist

Zierevere va de Maas

Roer
- Urft
  - Olef
- Inde
  - Vichtbach
- Ourthe
  - Amel
    - Warche
  - Weser
    - Hill

Kultoer

Wichtige plaatsj

De Eifel weëd globaal begrens durch veer groeëte sjteëj, namelig: Oake, Kölle, Koblenz en Trier. Vöal anger wichtige plaatsj mit e verzörgingsgebeed va beteëkenis guëf 't dök aa g'ne rank van 't gebirgde (en dös óch i de dale va d'r Rien en de Moezel). Zölke groeëte sjteëj zint: Stolberg, Euskirchen, Düren, Bad Neuenahr-Ahrweiler en Andernach. Groeëte plaatsj i g'n Eifel zelf zint beivuurbild Bitburg, Prüm, Wittlich, Daun, Mayen, Bad Münstereifel en Blankenheim. Aa g'ne Belsje ziej va d'r grens zint Eupe, Raeren, Bütgenbach en Sankt Vith wier groeëtere plaatsj. Anger plaatsje wie Monschau en Heimbach i g'n Nordeifel, de Moezelsjtedsjes Traben-Trarbach, Bernkastel-Kues en Cochem i g'n Moezeldaal en Altenahr in 't Ahrgebirgde zint toeristische trekpleistesj. Aa Belsje ziej sjteet Burg-Reuland op 't dreilengerpunt mit Luxemburg en Dütsjlank bekank as toeristisch sjtedsje.

Sjproak

In t noarde va e Eifel weëd Ripuarisch gekald, dat sjterk deet dinke aan 't Limburgs en in 't zude kalt me e Moezelfrankisch dialek, dat mieër voet hat van 't Luxemburgs. De grens tusje de bóndssjtate Noardrien-Wesfale en Rienland-Palts markeert ongevaer de sjproakgrens. Aa g'ne Belsje kank zint dat de plaatsje Bütgenbach en Büllingen. Doa unger kalt me 't Moezelfrankisch, dat mieër noa 't Luxemburgs neig. I de rankgebeder bei Eupe kalt me 't Platdütsj, dat örgesj tusje 't Limburgs en Ripuarisch i sjteet, meh get oeësteliger i Roare kalt me wier Ripuarisch.

Grens Ardenne-Eifel

De grens tusje de twieë gebirgdes weëd mieëtstes gevörmt durch de sjproakgrens tusje 't Franzuësisj en 't Dütsj. 't Franssjproakig gedeelte weëd dan de Ardenne genumt en 't Dütsjsjproakig gedeelte heësj de Eifel. Sóms weëd evvel óch gewoeën de politische grenze aagehoate. Dütsjsjproakig Belsj weëd dan óch tót de Ardenne gerekend.

Sages en Eifelkrimis

De Eifel woar durch höar aafgeleëge ligking en weuste natoer dök 't toneel va 'n sjkala aa sages verhaler uëver vreëme versjinsele wie geister, hellehónge en hekserie. Nasjlaagwirke, wie Sagen und Geschichten aus der Westeifel va Matthias Zenders, besjrieëve de sages die zich aafsjpieële i de dörpkes va g'n Weseifel en i g'n sjtrieëk tusje Sankt Vith en Monschau. De Eifel is óch 't toneel i de Eifel-Krimis va d'r bekanke sjrieëver Jacques Berndorf. I Hillesheim sjteet e museum en guëf 't e sjpeciaal sjpatsierpad mit de Eifelkrimis as thema. Dit museum hat 30.000 misdaadromans en hat doamit de groeëtste collectie aa misdaadromans i Dütsjlank.

Economie

Van aodsher is de Eifel e agrarisch gebeed, meh i d'r twintigsten ieëw kam 't toerisme op. De industrie hat zich i groeëte deler va de Eifel koum óntwikkelt. Inkel in 't vlaker gedeelte va de Osteifel bei Koblenz guëf 't get industrie va beteëkenis. Rónk Wittlich en i de daler va de Ahr, d'r Rien en de Moezel guëf 't intensieve wienboew en i g'ne Islek, teënge de grens mit Luxemburg weëd hop geteeld vuur de broewerie va Bitburger. Bekank zint de mineraalwatermerke Gerolstein en Apollinaris.

Zoeëwaal wingter- es zomertoerisme zint wichtige brónne van inkómste vuur de lüj in 't gebeed. 't Ganse joar lang trek d'r Eifel toeriste en sjportesj aan, oeë unger óch vöal Nederlanders. Bekangde wintersjportgebede ligke in 't weste va g'n Eifel. Sjpatsiere en fietsjrenne vink 't ganse joar lang plaatsj in alle deler van 't gebirgde. D'r Eifelverein organiseert sjpatsiertóchte en óngerhaod e netwirk va pader. Wildwatervare is óch 'n vöal beoefende sjport. Vuural vuur Nederlandesj is de Eifel 't ieësjte gebeed, oeë dees sjport beoefend kin weëde. 't Guëf wieër vöal accomodaties en vuural i g'n Vulkaneifel ligke wellnessresorts en "Luftkurorte". Óch in Oake is e thermaalbad. Monschau en 't Moezeldaal zint 't miesbezóch. Bei Nürburg ligk d'r Nürburgring, oeë autoraces weëde georganiseerd.

Mienboew

Op klinge sjaal vink mienboew plaatsj. Vuurnamelig i g'n Vulkan-Eifel weëde de vulkanische gesjteentes basalt, leisjteen, gips en tuf aafgeboewd. Aa de noardelige range va g'n Eifel (bei d'r Rheinisches Braunkohlrevier), weëde broenkoale aafgeboewd. 'n Daagboewmien aa g'ne noardelige rank va de Eifel is de daagboewmien Inden, dat zich globaal tusje Euskirchen en Jöllesch bevink. Óch sjteenkoal kunt hei vuur, meh neet i economisch winbare concentraties.

Verkieër

De Eifel is beriekbaar via d'r sjnelweëg A61 en A1. De A1 is noe ungerbróke tusje de plaatsje Bad Münstereifel en Daun, meh op langer termien weëd de autobaan durchgetrókke. Vanaaf Koblenz guëf 't de sjnelweëg A48 noa Luxemburg, deë vanaaf Trier tót de Luxemburgse grens de nummer A64 draag. De A60 lup va Wittlich bei d'r Moezel noa de Belsje grens bei Sankt Vith. Wichtige secundaire weëg zint d'r B49, B50, B51 en d'r B257. D'r B53 vuët durch 't Moezeldaal en passeert vöal kling dörpkes. Óch vuëre mieërder ieëzerweëg durch 't Eifelgebeed, wie de Ahrtalbahn, Erfttalbahn, Eifelquerbahn, Rurtalbahn en de Brohltalbahn. De Vennbahn hat 'n beizunger gesjichde. Dizze vuurmaligen ieëzerweëg vuët va Troisvierges i Luxemburg noa Oake en mós zoeë bei wichtige industriegebeder vuurzieë va sjteenkoale en ieëzerets. Groeëte deler vuëre durch de Belsje Eifel, meh bei Monschau en Roetgen ligke gedeelte van 't gleis i Dütsjlank. Dees gedeelte woeëde noa 't Verdraag van Versailles in 1919 aan 't Belsj toegeveug. Doadurch guëf 't doa nag sjteets inkel Dütsje enclaves. 't Gleis deent hüj neet meh as ieëzerweëg.