Aajdfries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Aajdfries is de vörm die de Friese taole in de middeliewe hadde. 't Is dus de veurawwertaol vaan 't huieg Westerlauwers Fries (gesproke in de Nederlandse provincie Friesland/Fryslân), Noord-Fries (gesproke in de Duitse kreits Noord-Friesland) en Saterfries (gesproke in de Duitse gemeinte Saterland). Daobij woort de taol nog gesproke in diverse strieke boe ze allewijl is oetgestorve; aon 't begin vaan de middeliewe zoeget vaan Zieland tot en mèt Oos-Friesland.
Neve get extreem korte inscripties besteit 't corpus vaan de taol veural oet geriechteleke en amteleke tekste oet d'n daartiende, veertienden en vieftienden iew. 't Fries is in deen tied e conservatief eiland wat oongewoen väöl vaan de Aajdgermaanse vocaole bewoert. Mèt 't verlees vaan de otonomie roond 1500 kump ouch 'n ind aon de sjriftraditie; de lèste Aajdfriese tekste versjijne tege 1550. De taol störf hei en dao oet, meh wèt in aander gebeje te euverleve.
Historie en oontwikkeling
[bewirk | brón bewèrke]
Al in de Romeinsen tied waor spraoke vaan Frisii. 't Is evels neet zeker of dat 'tzelfde volk waor wie de Frieze vaan later. Feitelek heet 't pas nao de Groete Volksverhuizinge mèt zekerheid zin um vaan de Friese taol te spreke. Vas steit in eder geval tot de taol 'n aontal markante vernuiinge deilt mèt get Germaanse naoberdialekte, wie die vaan de Angele, de Sakse en de Jutte. Me sprik in dit verband vaan Ingweoonse taole.
Zoe roond 700, oonder keuning Radboud bestoont 't Fries areaol oet de huiege provincies Zieland, Zuid-Holland, Noord-Holland, Friesland en Groninge, zoewie Oos-Friesland in Duitsland. In de loup vaan de middeliewe trèkke de Frieze ouch nao Noord-Friesland. Ouch 't Saterland huurt tot 't gebeed wat pas later woort gekoloniseerd. Toch is vaanaof 700 d'n trend veur 't Fries al gaw negatief: de Frieze weure tösse 734 en 772 door de Fraanke oonderworpe. Euver 't algemein laote ze de lokaol cultuur oongemeujd (al lègke ze wel 't christendom op). In 't later Zieland en Zuid-Holland evels koume al gaw Fraanke te woene. Hei verdwijnt 't Fries al rillatief vreug. 't Rizzeltaot zien twie Frankische dialekte mèt Friesen invlood: Hollands en Ziews.
De res vaan de Frieze wèt 'n groete maot vaan otonomie te behawwe. Diverse edele, boe-oonder de graove vaan Holland, maakde aonspraok op deile vaan 't Fries gebeed, meh noets wiste ze 't veur langen tied te beheerse. Wes-Friesland woort ind daartienden iew door Floris V vaan Holland ingelief. In de res vaan Friesland waor me intösse ziechzelf goon organisere. Heiveur mós 't Fries rech weure vasgelag; dat gebäörde in de volkstaol. Fries greujde al gaw oet tot de gebrukeleke taol vaan 't bestuur, zoetot me neve wètstekste ouch bestuurstekste in de taol opstèlde. In 1485 versjeen zelfs e gedrök book in 't Fries - oetzunderlek vreug veur zoe'n klein taol. Literair tekste zien daan weer oonbekind.
In 1498 kraog Albrecht vaan Sakse de zègkensjap euver Friesland. Dit beteikende al gaw 't ind vaan 't Fries es sjrieftaol, umtot heer 't Nederlands/Nederduits es bestuurstaol inveurde. Roond dezelfden tied raakde ouch 't aander Fries gebeed oonder vreem hiere. Tege 1550 heel 't Aajdfries op es sjrieftaol. Vaanaof daan begós 't Fries in sommege gebeje te verdwijne, dewijl 't ziech in aander gebeje in diverse dialekte oontwikkelde.
Opmerkelek aon 't Aajdfries is tot 't hendeg awwerwèts is. De bestoonde Aajdfriese tekste zien contemporain mèt 't Middelnederlands, Middelingels, Middelnederduits en Middelhoegduits. Dewijl de aander Wes-Germaanse taole hun oonbeklemtoende lèttergrepe allaank hadde geridduceerd, bleve die in 't Fries in vol glorie stoon. Sterker nog: aofgoonde op de (sjeerse) tekste oet de zeventienden iew liekent 't Westerlauwers Fries de Middelfase gans te höbbe euvergeslage en direk nao 't Nuifries te zien euvergegaange. Sommege oonderzeukers höbbe ziech daorum aofgevraog of 't laat Aajdfries nog wel 'n alledaogse spreektaol waor: mesjiens woort veur zoe'n formeel tekste e hoeger register gebruuk, wat nao de prestigeval in oonbruuk raakde. Daotege sprik tot 't Aajdfries vaan de vieftienden iew welzeker aanders, moderner, waor es dat vaan ieder iewe.
De belaankstèlling veur 't Aajdfries naom enorm touw mèt 't romantisch nationalisme vaan de negentienden iew. De idee vaan de middeliewse Friese vrijheid góng compleet 'n eige leve lije. Väöl nationalistisch geènte sjrievers naome 't Aajdfries es oetgaankspunt veur de spèlling vaan modern Fries. Nog tot deep in d'n twintegsten iew heet me beveurbeeld ic en hwat gespèld (allewijl ik en wat).
Corpus
[bewirk | brón bewèrke]
Al oet de ierste iewe nao de Groete Volksverhuizinge zien rune-inscripties bekind. 't Zien 'rs mer e paar en allemaol zien ze hendeg kort (soms mer ei woord) en veur mie interpretaties vatbaar. Vaan roond 600 dateert 'n munt mèt de persoensnaom Skanomodu. In Westeremden (gemeinte Loppersum, Groninge) is 'n inscriptie vaan roond 't jaor 800 gevoonde (aldujislu meþ jisuhildu).
De ierste echte tekste koume oet d'n twelfden iew. Oet 't begin vaan dezen iew datere twie korte frase in e (Latiens) handsjrif: Lesa mi, helpa mi ('Verlos miech, help miech') en Herte ande lenden god ('Hart en niere God'). Later oet d'n iew dateert 'n fragmentarische psalmevertaoling.
De ech lang tekste beginne in d'n daartienden iew, en weure in de twie iewe daonao talrieker. De volgende handsjrifte zien bekind.
- Tösse Vlie en Lauwers (Westerlauwers Fries)
- Codex Unia (U)
- Jus Municipale Frisonum (J)
- Codex Aysma (A)
- Codex Roorda (Ro)
- Codex Parisiensis (P)
- Codex Furmerius (Fs)
- Freeska Landriucht (D), in 1485 gedrök (zuug bove)
- Tösse Lauwers en Wezer (Oosterlauwers Fries)
- Ierste Riustringer Codex (R1)
- Twiede Riustringer Codex (R2)
- Brookmerbreef (B1 en B2)
- Ierste Emsinger Handsjrif (E1)
- Twiede Emsinger Handsjrif (E2)
- Daarde Emsinger Handsjrif (E3)
- Fivelgoër Handsjrif (F)
- Ierste Hunsinger Codex (H1)
- Twiede Hunsinger Codex (H2)
Dialekte
[bewirk | brón bewèrke]'t Aajdfries had al diverse dialekte. Sommege vaan de huiege versjèlle tösse de Friese taole kinne dao-oet weure verklaord; dat nump evels neet eweg tot de middeliewse Frieze ziech, aanders es die vaan noe, good kóste verstoon.
- Westervlies Fries
't Fries vaan Holland en (oersprunkelek) Zieland. Hei zien allein persoens- en plaotsnaome in bekind. Oet 't later Fries vaan Noord-Holland, wat tot 1700 bleef bestoon (zuug Wes-Fries (historisch)), zien wel e paar bronne bekind. Hei-oet vèlt op te make tot de taol vaan dit gebeed al wezelek aanders waor es 't Fries tösse Vlie en Lauwers.
De taol vaan 't huieg Friesland. Kinmerkde ziech toen, wie noe, oonder mie door de wäörd sa en ta veur 'zoe' en 'touw', boe aander soorte Fries so en to hadde.
- Tösse Lauwers en Eems
In 't huieg Groninge dus, um perceis te zien de Groningse Ummelen (d.w.z. neet de stad Groninge). De bronne zien talriek, meh naotot dit gebeed zien zelfstendegheid verloor, storf dit Fries snel oet. Wel zouw me 't Schiermonnikoogs hei nog touw kinne rekene; in dat geval is 't dus nog neet oetgestorve.
- Tösse Eems en Wezer
Bestoont oet twie dialekte. Aon d'n eine kant 't Eemsfries; dit waor aon allebei de kante vaan de revier oongeveer geliek (m.a.w. in Groninge en Oos-Friesland woort dus oongeveer 'tzelfde dialek gepraot). Oostelek daovaan kós me 't Wezerfries. Sinds jaor en daag woort dat ouch gesproke in 't Land Würsten, wat oostelek vaan de Wezer ligk. De dialekte in dit gebeed zien tejjer es 't Fries in de Ummelen. 't Eemsfries bleef tot in de zeventienden iew in gebruuk, 't Wezerfries hèlt 't tot deep in d'n achtienden iew oet. Op Wangerooge blijf 'ne naozaot van 't Wezerfries tot in 1950 in gebruuk, dewijl 't Eemsfries in 't Saterland zelfs tot in dezen tied blijf leve.
Vreug- en laat-Aajdfries
[bewirk | brón bewèrke]Wie awwerwèts 't Aajdfries ouch is, 't heet in de paar iewe tot 't op sjrif bleujde wel ziechbaar veraanderinge oondergaange. Zoe verdwijnt de th- en gief 't al teikene tot de oonbeklemtoende vocaole verzwake. Me moot ziech wel bekinke tot dees veraanderinge neet opgoon veur alle soorte Fries: zoewel de th es de oonbetoende vocaole bestoonte nog in 't twintegsten-iews Wangeroogs.
Vergeliek me 't Fries vaan 1300 mèt dat vaan 1450 en dat vaan noe:
| Vreug-Aajdfries | Laat-Aajdfries | Modern Fries |
|---|---|---|
| wesa | wessa | wêze ('zien') |
| thet | dat | dat |
| hia | hyae | hja ('zij') |
| word | wird | wurd ('woord') |
| hwat | haet | wat |
Wie me kin zien, höbbe neet alle veranderinge ziech doorgezat.
Grammatica
[bewirk | brón bewèrke]Ouch de grammatica vaan 't Aajdfries is awwerwèts, zij 't ouch neet euverdreve. Wie aander laat-middeliewse taole heet 't Aajdfries veer naomvalle (neet vijf wie oonder mie Aajdingels en Aajdhoegduits nog). 't Woord dei 'daag' weurt beveurbeeld wie volg verboge:
| nv. | inkelv. | mierv. |
|---|---|---|
| nom. | dei | degar |
| gen. | deis | dega |
| dat. | dei | degum |
| acc. | dei | degar |
Stäölke
[bewirk | brón bewèrke]De volgende teks kump oet 't Fivelgoër Handsjrif (zuug bove).
| Aajdfries | Modern Fries | Mestreechs | |
|---|---|---|---|
| 1. | Hueth is riucht? List ende kenst riuchtis ande godis. Riuchtes, thet queth rethelika thinga ande riuchtelika thinga, alsa bithiut hit thi paws. | Wat is rjocht? Wittenskip en kennis fan it rjocht en it goede. 'Fan it rjocht', dat betsjut ferstannige dingen en rjochterlike dingen, alsa tsjut de paus it. | Wat is rech? Kunde en kinnes vaan 't rech en 't good. 'Vaan 't rech' dat wèlt zègke vaan redeleke en aander gerechteleke dinger, zoe gief de paus 't aon. |
| 2. | Hwet queth thet wird godis? Nethelikera thinga and erlikera thinga, sprecht thi kaiser. | Wat betsjut it wurd 'fan it goede'? Nuttige dingen en earlike dingen, sprekt de keizer. | Wat beteikent 't woord 'vaan 't good'? Vaan nöttege en ierleke dinger, zoe zeet de keizer. |
| 3. | Hv monich riucht ister? Twa, en godelic ende en manslic; thet erste is thi onbern, thet other scoltu lernia; thet en hath naturalis, thet other ciuilis. | Hoemannich rjocht is der? Twa, in godlik en in minslik; dat earste is dy oanberne, it oar silsto leare; it ien hjit naturalis, it oar civilis. | Wieväöl [soorte] rech gief 't? Twie, e goddelek en e minselek; 't ierste is diech aongebore, 't aandert mooste liere. 't Eint hèt naturalis, 't aandert civilis. |
De vertaolinge in 't modern Fries koume vaan de Friestaolege Wikipedia.