Wes-Fries

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Wesfries is de streektaol vaan Wesfriesland, e deil vaan Noord-Holland. Oondaanks de naom is dees taol gei Fries; euver 't algemein weurt ze gezeen es oonderdialek vaan 't Hollands. 't Steit evels väöl wijer vaan 't Standaardnederlands aof es aander Hollandse dialekte. Dit kump door 't sterk Fries substraot (Wesfriesland waor tot in de late middeliewe nog Friestaoleg) en door de relatief geïsoleerde ligking.

Verbreiing en dialekte

't Kerngebeed vaan 't Westfries is d'n awwe streek Westflinge, e gebeedsje wat vaan Enkhuizen tot aon Obdam löp. 't Weurt ouch gesproke in de Schermer, in d'n Heerhugowaard, in de kop vaan Noord-Holland, op Wieringen en, aofhenkelek vaan definitie, ouch op Tessel en Vlieland ('t oersprunkelek Vlielands besteit neet mie, meh de bevolking praot nog wel e dialek). In de Wieringermeer sprik me gein ech Wesfries meh allein regionaal gekleurd Nederlands. In Den Helder deit me dat vaanaajds wel, meh dao moot 't dialek haos oetgestorve zien. 't Tessels, Wierings en Enkhuizens zien de mies aofwiekende dialekte. Die höbbe 'n aander oontwikkeling gehad en zien daorum atypisch veur 't Wesfries. Wat hei-oonder euver 't Wesfries gezag weurt geit daan ouch dèks neet op veur dees dialekte.

Hendeg verwant aon 't Wesfries zien 't Stadsfries en 't Bildts (in Friesland gesproke) en 't Kennemers, Zaans en Waterlands (alledrei zjus ten zuie vaan 't Wesfries). Die lèste drei dialekte vörme d'n euvergaank vaan 't Wesfries nao 't Zuid-Hollands.

Taolhistorie

In de vreug middeliewe waor de ganse Noordziekös vaan de Nederlen Ingweoonstaoleg; dat wèlt zègke tot dao Fries of e sterk geliekend Germaans dialek gesproke woort. Door de Frankische expansie verdween dees taol in 't zuie meh mie nao 't noorde euverleefde ze. Ouch in e groet deil vaan wat later Noord-Holland zouw weure spraok me nog Fries; dit gebeed hètde Wes-Friesland en zien taol Wes-Fries.

In de daartiende iew lökden 't graof Floris V vaan Holland nao jaore vaan strijd de Wes-Frieze te oonderwerpe. Vaanaof dat memint mote de Wes-Frieze 't Hollands laankzaamaon zien goon euvernumme. 't Fries verdween neet vaan d'n einen op d'n aanderen daag; nog in 1643 woort e gediech in 't Wes-Fries gepubliceerd. Dit is euveregens d'n insegste bekinde gansen teks in dit dialek; veur de res moot me ziech behelpe mèt glosse, eigenaome en plaotsnaome.

't Steit wel vas tot dees nui taol nog väöl Friese invlode had. Aon d'n andere kant waor toen ouch 't Hollands wat de vereuverere mètbrachte väöl noordeleker, Fries-echteger, es tot 't later zouw weure. Wie dat laat-middeliews Wes-Fries gekloonke heet en wieväöl 't vaan 't toenmaoleg Zuid-Hollands aofstoont is neet te achterhole. In de iewe daonao greujden 't ummer nao 't zuidelek Hollands touw. Veural de taol vaan 't mechteg Amsterdam waor e belaankriek doorgeefluuk. Zoe dege de mieste Wesfriese dialekte mèt aon de Braobantse expansie: 't euvernumme vaan de klaanke ij en ui. De ei/ij woort in 't Wesfries zelfs nog wijer getrokke tot ai of zelfs oi. Ander veranderinge in 't Zuid-Hollands sloog 't Wesfries evels euver. Zoe bewaorde 't väöl aajd-Hollandse dialek-kinmerke die in de Randstad verlore gónge. Veural sinds 1900 greujt 't Wesfries dudelek nao 't Standaardnederlands touw. Daobij verdwijne in de ierste plaots typische wäörd, meh ouch de grammair vernederlandsde. Ouch tösse de Wesfriese dialekte oonderein woorte de versjèlle belaankriek kleinder, zoetot oonder de jóng generaties e soort vaan Wesfries einheidsdialek gebrukelek is gewore.

Kinmerke

Klaanklier

Korte vocale zien haos 'tzelfde es in 't Staanderdnederlands: a, e, i, o en u. Door processe wie roonding, oontroonding, umlaut, sleting en eupening koume in versjèllende wäörd ander vocale veur es in 't Nederlands: ik sel ("iech zal"), fors ("veers"), fulm ("film"; zoe'n processe kinne dus ouch vreem wäörd treffe!).

Lang vocale en diftonge zien aa (ouch aâ gesjreve), ai-oi, au/ou, ee/eê, eej-ei, eu(w), eui, ie, oe, oow-ou, oô en uu. Oet dit euverziech bliek al tot de spelling vaan de Wesfriese klaanke problematisch kin zien. De Nederlandse ee en oo goon inderdaod de kant vaan ei en ou op meh weure neet hielemaol zoe oetgesproke. De Nederlandse klaank ei/ij steit in 't Wesfries miestal tösse ai en oi in. Mer wieneg lui spreke e woord wie dijk hielemaol es doik oet, toch weurt 't miestal wel zoe gesjreve.

De v en de z koume allein in 't midde vaan e woord veur. Aon e woordbegin weure ze es f en s oetgesproke, zjus wie in 't Fries, meh ouch beveurbeeld wie in 't Amsterdams. De g aon 't woordbegin klink ieder wie ch; dat weurt noets zoe oetgesjreve. D'n awwe cluster sk- is hei bewaord gebleve, en neet veranderd in sch- of sj-: skool "sjaol".

't Accint boemèt me 't Wesfries oetsprik heet groete euvereinkómste mèt ander dialekte oet Noord-Holland. Daorum weurt 'ne Wesfries, es 'r de standaardtaol sprik, soms veur 'nen Amsterdammer aongezeen.

Grammair

In de Wesfriese grammair vèlt 'n aontal frisismes op. Me moot demèt rekene tot väöl vaan die typisch kinmerke ouch mie nao 't zuje veurkoume, soms zelfs tot in 't Ziews.

Substantieve höbbe twie geslachte: geslachtelek en oonzijeg, wie in de mieste Hollandse dialekte en in de moderne standaardtaol 't geval is. Hun miervoud vörme ze miestal op -e: skool - skoule. Vörming vaan verkleinwäörd geit euver 't algemein mèt de achtervoogsels -ie, -(t)je en -chie. In 't Wierings geit dit hiel anders: dao weure verkleinwäörd nog altied mèt -ke gemaak.

Wèrkwäörd höbbe twie infinitieve: eine op -e en eine op -en. Dee lèste weurt gebruuk nao te (te loupen) en es 't wèrkwoord zelfstendeg gebruuk weurt (ik ben an 't loupen). In de conjunctie krijg de persoensvörm in de ierste persoen inkelvoud geinen oetgaank, in de daarde persoen inkelvoud d'n oetgaank -t (natuurlek allein in de tegewäördegen tied) en in de twiede persoen inkelvoud en alle vörm vaan 't miervoud kriege d'n oetgaank -e (einheidsmiervoud): ik loup, jai loupe, hai loupt, wai, jullie, sullie loupe. 't Voltoejd deilwoord weurt vaanajds gevörmp zoonder ge- deveur: ik hew loupen. Bij väöl jónger sprekers kump dee prefix ge- al wel veur.

Dialekverluus en -behaajd

Exakte ciefers euver wieväöl lui nog Wesfries spreke zien neet besjikbaar. 't Is evels wel dudelek tot de streektaol achteroet geit, zoewel kwantitatief en kwalitatief. D'n drök vaan de Randstad, in 't bezunder vaan Amsterdam, deit ziech hei veule, veural ouch door de groete immigratie in stei wie Hoorn. Wie heibove besjreve verandere de grammatica en woordesjat merkbaar nao 't Nederlands touw. Aon d'n andere kant zien väöl Wesfrieze ziech wel bewös vaan 't bezoonder karakter vaan hun taol en deit me ouch meujte ze te bewaore. Beriechte euver 't gebruuk bij jóngere spreke ziech oonderein tege.

Cultivatie

't Wesfries weurt opvallend dèks opgesjreve en de sjriftraditie stamp al vaan veur d'n oorlog. Allaank versjijne in regionaol gezètte verhaole en gediechter in 't Wesfries. Ouch kint me in Wesfriesland väöl opsjrifte in 't dialek zien.

Extern links

• Westfries Genootschap
• De Verlore Zoon in 't dialek vaan Benningbroek (gemeinte Medemblik)
• Idem, in 't dialek vaan Enkhuizen
• Idem, in 't dialek vaan Hoorn
• Idem, in 't dialek vaan Schagen