Ligking va 't Westerwald i 't Pruusj en gedetailleerder kieërt va de sjtreek.
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Westerwald is 'n 3000 km² groeëte middelgebirgde en 'n sjtreek i de Pruusje bóndssjtoate Noardrien-Wesfale, Rienland-Palts en Hesse. Globaal weëd 't gebeed durch veer revere aa veer kank begrénsjt. Mit d'r Eifel, Hunsrück, Taunus, Sauerland en Bergisches Land, vörmp 't Westerwald 't Rheinisch Schiefergebirge beieen. D'r hoeëgste bèrg is d'r Fuchskaute mit 'n hoeëgde va 657 meter boave zieësjpieëgel. De naam Westerwald woeëd vuur 't ieësj vermild in 'n oorkónde aa 't keuniglige hof va Herborn, 'n sjtad i 't aagrénzjenk Hessisj gebeed. De beteëkenis va de naam Westerwald, zoas veer 't noe aadude, besjteet pas seër 't midde va de Neëgetieënde ieëw.
Koblenz is in de regio de groeëtste sjtad mit 111.434 lüj (31-12-2014). 't Ligk echter aa g'ne beede oevers va d'r Rien, oeë-mieë 't vuur e deel neet op g'ne Westerwald ligk. 't Zèlfde gilt vuur de sjtad Limburg an der Lahn (33.906, 31-12-2014) i Hesse. Anger wiechtige plaatsj deë ech óp g'ne Westerwald ligke, zint: Neuwied (63.769, 31-12-2014), Montabaur (12.600, 31-12-2014), en Altenkirchen (6.162, 31-12-2014).
't Hoher Westerwald, dat aaduding is vuur de hoeëger deler va de sjtreek. Dit deel ligk zoeën 450 bies 657 meter hoeëg (de hoeëgte va d'r Fuchskaute). 't Is boavedeen 't noardeligste sjök va de sjtreek, oeë zich d'r 'dreilengerpunt' tusje de bóndssjtoate Noardrien-Wesfale, Hesse en Rienland-Palts bevink.
I 't Oberwesterwald bevinke zich d'r Westerwälder Seenplatte. Dees gebied ligk tusje de 350 en 500 meter boave zieënivo. Zudelig ligk 'n vlaaker gebeed bei de sjtad Limburg an der Lahn. Me vink hei boavedeen vulkanisj gejsteente.
't Niederwesterwald bei Koblenz en parallel aa d'r Rien, ligk e sjtök lieëger as de res (200-400m) en geet i Nordrien-Wesfale (kót bei Bonn) uëver óp g'ne Siebengebirge. Dees deel va 't Westerwald hat de hoeëgste bevólkingsdeechde.
't Guëf rilletief vöal bèrger boave de 500 meter, oeë va d'r Fuchskaute de hoeëgste is. Anger hoeëge berg, zint d'r Stegskopf (654,4 m), d'r Salzburger Kopf (654,2 m) en d'r Höllberg (642,8 m).
Wieër guëf 't aa d'r veer winkrichtinke revere:
Aa 't noarde grénsjt 't Westerwald aa d'r reveer d'r Sieg en nag oeësteliger d'r Heller. D'r Sieg vörmt de grénsj mit 't Bergisches Land en d'r Heller vörmp de grénsj mit 't Sauerland.
Aa 't oeëste grénsjt 't gebirgde aa d'r Dill, mit doa achter 't Gladenbacher Bergland, wieër i Hesse.
Zudelig vörmt d'r Lahn de grénsj. Doa achter ligk d'r Taunus.
D'r Dreifelder Weiher is 't groeëtste meer va d'r Westerwalder Seenplätte.Westelig vörmt d'r Rien d'r natuurlige grénsj mit d'r Eifel aa g'ne uëverziej. Bei Koblenz ligk e zier klieën sjtökske Hunsrück aa g'ne angere kank, aagezieë d'r reveer d'r Moezel, kómmende va wes, get naordeliger sjtruimp i d'r Rien as d'r Lahn aa g'ne rechterkank. Dit sjieëlt e paar kilometer.
't Gemieësigd bebirgde langsjap va 't Westerwald is vuur mieër as 40% bebusj mit vuurnamelig vichtebomer. Zudeliger bei Limburg a/d Lahn zint groeëte deler va 't lang is óch gekulteveërd vuur de langboew, zoeëwie guëf 't óch wienterasse lanks d'r Rien. I 't midde va de sjtreek ligk de Westerwälder Seenplatte, e gebeed oeë 't vöal (klieëne) mere beieen guëf.
't Westerwald behuurt tót 't Rhienisch Schiefergebirge, zoeëwie d'r aagrénzjenke sjtreek wie d'r Taunus, Hunsrück, Eifel, Sauerland, Bergisches Land, en wieër noa 't weste de Ardenne. 't Gebeed lóg i 't Paleozoïcum (600-270 meljoen joare geleje) i 'n sub-tropische zieë oeë klei is aafgezat, wat sjpieër durch metamorfe procèsse vervörmk woeëd noa leisjteen. 't Zèlfde gilt vuur anger vuurkómmend gesjteente, wie kwartsiet (metamorfe va (marien) zaank) en minerale wie ieëzereës. Durch orogenese (gebirgdevörmink) i 't deel-era Devoon (419-358 meljoen joare geleje) koam magma ómhoeëg dat boave de vulkane i't zieëwater d'n tied laankzaam sjtólde tót basaltisje gesjteente ('t zier laankzaam sjtólle zórgde vuur 'n compacte en zjwieëre gesjteente). Inzèlfde procès vónk óch plaatsj i d'r Hunsrück, Eifel en de Ardenne. Sjpöar va vulkanisch aktiviteet vink me bei 't plaatsjke Breitscheid. Hei zint riste va e aw atol gevónge. Óch tufgesjteente vink me neëve 't basalt. 't Westerwald woar e vöal hoeëger gebirgde, meh noe rasteët sjlachs deler va e zier aw gebirgde, dat e logisch gevólg is va erosie.
't Is bei gesjiedkóndige bekank dat Keltische vólker va de Halstatt-keltuur i de Aw-Ieëzertied (750-500 v. Chr.) i 't Westerwald ieëzereës aafboewden. 't Weëd aangenoame dat de Keltische sjtamme va'noet de Hunsrück zint gekoame. Van'aaf de tied va de La-Tène keltuur (380 v. Chr.) drónke Germaansje sjtamme va'noet 't oeëste 't Westerwald binne, um vervólges gebeje te veruivere bies aa de westelige grénsj va 't aw Belgicum, 't gebeed die de Romeine sjpieër aadude vuur 't noarde va Frankriek en 't Belsj en zudelig Nederlang en 't Pruusj t'n weste va d'r Rien. Faas geliek noa de i-val va de Germane vele óch de Romeine 't gebeed binne va'noet 't zuudwestelig gallisch (Keltisch) gebeed. Wiechtige sjpöar doa va zint de limes, toerm óp g'n aw grénsj va 't Romeinse Riek. Sómmige deler va de limes zint gerekonstroeëd. I de dèrde ieëw noa Christus drónke obbenütsj Germaansje sjtamme 't Westerwald binne (ditmaal de Chatte oet Hesse), wat óch de laankzame verdrieving en 't èng va de Romeine en höar Romeinse Riek i-hieëld. Wiechtige sjpöar va Chattisje aaweëzigheed zint de aachtervoogsels-(m)ar en -a(ha) bei plaatsjnaam. De Chatte vastigden zich vuurnamelig aa 't vruchbare oeëste va 't Westerwald en doa zint óch plaatsj te vinke zoeëwie Hadamar, Lahr en Wetzlar. Va'naaf de veerde ieëw woeëde óch nederzèttinge geboewd óp 't hoeëger geleëge en ónherbergzamer Oberwesterwald en Hoher Westerwald. Me zeet dat va'naaf toen de de aachtervoogsels va de plaatsjnaam i gebroek verengerden noa -ingen of -heim. Plaatsj wie Bladernheim en Bellingen han zoeëget.
I de Vreuge Middelieëwe koam de ekspansie va de germaansje Franke va zuudoeëst i gank. Zeë vastigden zich aavankelig wie de Chatte aa de rankgebeje va 't Westerwald. Höar sjöar zint plaatsjnaam mit -rode (of get soartgelieks wie -rath of -roth), -scheid, -hahn, -berg, -tal en -seifen. -Rode en vergeliebaar veriante vink me 't mieës. Mieëstens duud dit aa dat 't plaatsjlig gebeed bebusj of 'n zoeëgeneumde weusjte woar, en dat zölk plantegreuj is geroajd t'n behóve va 't boewe va de nederzèttinge. Va'naaf de zesde ieëw tót g'n neëgende ieëw verengerde de gedeeltelige naamgeëving va de plaatsjnaam wieër i -hausen-hofen-kirch-burg en -tal. Ónger 't bewink va de toen heësjenke dynastie va de Karolinge, woeëd 't gebeed sjnel gekarstenk. De leste vastiginksgólf woar tusje de elfde ieëw en de veertieënde ieëw.
Itusje woar 't Westerwald verdeeld tusje versjellende maachöbbersj. 't Gebeed behuurde toen tót ge Hieëlige Roeëmse riek, meh woar óch sjtrieëdtoneel tusje de nüj Frankische dynastie va de Saliërs (neet te verwarre mit de Frankische sjtam va de Saliërs i 't oeëste va Nederlang) en de Saaksische Ottone. Durch de polletiek chaotisje situasie behielde vuurnamelig de klieëner edele de maach i 't Westerwald. Wiechtige maachöbbersj waore de groaf va Diez, de groaf va Sayn en de groafe va Laurenburg, die zich sjpieër groaf va Nassau neumde. Doaneëve woar 't Keurvórstedom Trier, de groaf va Sayn-Wittgenstein en de groaf va Wied wiechtige maachöbbersj d'n tied.
Va'naaf de zastieënde ieëw vereënvówdigde de polletieke situasie. 't Groafsjap Nassau hield sjtang tusje de groeëter maachöbbersj Mainz, Trier, Kölle en Hesse. 't Napoleontisch bewind beteëkende tiedelig 'n bedrieëging vuur 't groafsjap en sjpieër koam 't aa 't Pruusje keuninkriek. 't Blieëv vuurt besjtoa as Hertogdóm Nassau bies 1866 toen 't ech óngerdeel woeëd va 't Pruusj. Seër d'n tied kint me de hudige i-delink va de bóndssjtoate Noardrien-Wesfale, Rienland-Palts en Hesse.
I toenemenke maat weëd 't toerisme wiechtig i 't Westerwald. I 2008 woeëd e sjpatsieërpaad ge-oapenk mit de naam Westerwaldsteig. Óch is 't gebeed bekank as plaatsj vuur paragliding, zweëfvlege en parasjuutsjprinke. Wintersjpor kómt i minder maat vuur. 't Westerwald hat boavedeen 'n lanke tradisie va mienboew. Doa durch zint e paar miensjachte en twieë groeve's te bezuike, zoeëwie guëf 't i Breitscheid aa d'r Rien óch 'n grot mit sjtalagtiete: 't Herbstlabyrinth. Óch is e themapark, Tertiär- und Industrie-Erlebnispark Stöffel, gewieëd aa de mienboew.
De lüj oet 't Westerwald sjpreëke 't Wäller, e moezelfrankisch dialèk. Dees dialèk hat verwanksjaf mit anger dialèkte deë gesjproake weëde i d'r Hunsrück en de zudelige Eifel. Óch hat de sjproak verwanksjaf mit 't Luxemburgs.
De Westerwaldmarsch is 'n bekanke marsj die i 1935 woeëd gekomponeërd durch de muzikan Joseph Neuhäuser. 't Leed is gebaseerd óp 'n awwer vólksleed va 't Westerwald. 't Woar óch e leed dat vöal gezónke woeëd durch soldate va 't Bundeswehr i d'r Twieëde Weëltkrieëg. Dees variatie va 't leed is gebaseerd óp 'n ónbekanke sjrieëver.
Heute wollen wir marschier’n
Einen neuen Marsch probier’n
In dem schönen Westerwald
Ja da pfeift der Wind so kalt
Refrein:
O du schöner Westerwald
Über deine Höhen pfeift der Wind so kalt
Jedoch der kleinste Sonnenschein
Dringt tief ins Herz hinein
Und die Gretel und der Hans
Geh’n des Sonntags gern zum Tanz
Weil das Tanzen Freude macht
Und das Herz im Leibe lacht
Refrein
Ist das Tanzen dann vorbei
Gibt es meistens Keilerei
De lüj oet 't Westerwald weëde óch waal Basaltköpp geneump, umtot zeë weëde besjówd as kóppig en i 'n basaltrieëke umgeëving leëve. 'n Anger benaming is: Wäller.
_View_over_Village_Germany.jpg)