Naar inhoud springen

Wes-Germaanse taole

Van Wikipedia
(Doorverweze van Wes-Germaans)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Wes-Germaanse taole zien 'n oonderverdeiling vaan de Germaanse taole, neve de Noord-Germaanse taole en de Oos-Germaanse taole. Numeriek gezeen is 't wiedoet de belaankriekste vaan de drei gróppe: de Noord-Germaanse taole weure mer door oongeveer 20 mieljoen lui gesproke en de Oos-Germaanse taole zien oetgestorve. De Wes-Germaanse taole umvatte oonder mie 't Ingels (ein vaan de belaankriekste wereldtaole), 't Duits (ein vaan de groetste taole in Europa) en 't Nederlands ('n middelgroete taol), meh ouch kleinder taole wie 't Fries en talloes striektaole, boe-oonder 't Limbörgs. Umtot de definitie vaan 'taol' en 'dialek' neet sjerp is, en umtot Wes-Germaanse dialekte soms sterk vaanein versjèlle, gief 't gei dujelek antwoord op de vraog wieväöl Wes-Germaanse taolen 't gief. Alles biejein weure de Wes-Germaanse taole door 'n haaf mieljard lui es ierste taol gesproke, en door nog e mieljard es vreem taol; dit lèste kump veural door de status vaan 't Ingels.

Bronne

[bewirk | brón bewèrke]

Neve de rieke sjriftradities vaan väöl levende Germaanse taole zien veur 't oonderzeuk veural de ajdste taolrelikte vaan belaank. Tacitus neump in zie werk Germania diverse Germaanse wäörd, wie urus 'oeros', glesum 'bernstein' en vada 'wad'. Natuurlek zien die wäörd aon de Latiense moond vaan de sjriever en zie book aongepas. Oet d'n daarden iew stamp 'n rune-inscriptie op de kamp vaan Frienstedt, oet de viefden iew de inscriptie vaan Bergakker (in 't Aajdnederfrankisch). Oet de zèsden iew kint de Salische wètte, die glosse in de volkstaol bevatte. Pas later in de middeliewe koume ganse tekste teveursjijn, veural in 't Aajdingels, Aajdsaksisch en Aajdhoegduits. Lang tekste in 't Aajdnederfrankisch (=Aajdnederlands) zien sjeerser (oonder mie de Wachtendonckse Psalme). In 't Aajdfries koume ze pas laat in middeliewe, meh umtot die taol zoe awwerwèts is zien ze toch weerdevol veur 't taolkundeg oonderzeuk.

Kinmerke

[bewirk | brón bewèrke]

De Wes-Germaanse taole wieke op e paar punte aof vaan de aander gróppe. Dèks geit 't um conservatismes: de Noord- en Oos-Germaanse taole höbbe dinger veraanderd die in 't Wes-Germaans neet veraanderde.

  • De intervocaolische *-jj- blijf behawwe en weurt neet versterk tot *-gg- (Noord-Germaans) of *-ddj- (Oos-Germaans). Vaandao Limbörgs ei tegeneuver Zweeds ägg en Krimgotisch ada (Ingels egg is e lienwoord oet 't Aajdnoords).
  • De -n- vèlt neet oet veur 'nen dentaol, wie dat in 't Noord-Germaans wel 't geval is. (N.B.: In sommege Oernoordse inscripties liekent die lètter ouch dao nog te bestoon.)
  • D'n instrumentalis is nog neet samegevalle mèt d'n datief, wie dat in 't Gotisch wel 't geval is. De neiging besteit in de Wes-Germaanse taole ouch, en in de loup vaan de middeliewe verdwijnt deze naomvaol euveral.
  • De *-z aon 't ind vaan e woord, presint es -s in 't Gotisch en in 't Aajdnoords getransformeerd tot -r, liekent te zien verdwene.

't Is zier de vraog of 't oets 'n uniform Wes-Germaans heet gegeve. Al bij Tacitus weure dees volker ingedeild bij drei versjèllende superstamme: Ingveone, Irmione en Istveone. Ieder moot me dinke tot die stamme biejein zien gebleve en innovaties vaan aander gróppe neet höbbe gedeild. Pas nao de Groete Volksverhuizinge kóste de versjèlle ech kristallisere.

Indeiling

[bewirk | brón bewèrke]
Zuug ouch: Lies vaan Germaanse taolvariante

Mèt 't bovestaonde in de kop moot me daan ouch oetkieke bij de indeiling. 't Is verkierd um oet te goon vaan e stamboummodel, umtot de taole en dialekte ziech nao hun oontwikkeling oonderein gemingk en beïnvleujd höbbe. Daoneve is, door de sjeersde aon gegeves, ouch väöl oondudelek.

In eder geval gief 't twie groete bronne vaan vernuiing binnen 't Wes-Germaans. Ierstens kint me de Ingweoonse taole, 't Noordzeegermaans. De stamme die Tacitus zoe neump höbbe versjèllende vernuiinge gedeild. De kern daovaan ligk bij 't Aajdfries en 't Aajdingels; oet dat lèste kin me opmake tot de taol vaan de aw Angele, boe niks direk vaan euvergelieverd is, zier sterk op 't Oer-Fries liekende. Ouch 't Aajdsaksisch is sterk Ingweoons gekleurd, meh deit neet aon alle veraanderinge mèt. Daobij veurt 't zien eige vernuiinge door of pak 't sommege innovaties zjus eve aanders aon. Ouch 't Aajdfrankisch, entans de taol vaan de Salische Fraanke, vertuint Ingweoonse trèkke, meh die zien mer beperk. Later, nao de Groete Volksverhuizinge en nao de vereuveringe vaan Sjarel de Groete, zalle Frieze, Fraanke en Sakse ziech in de Nederlen väöl minge; zoe oonstoon oonder mie 't Hollands (Frankisch en Fries) en 't Wes-Vlaoms (Frankisch en Saksisch). In Brittannië minge ziech Angele en Sakse.

Ingewoonse kinmerke zien oonder mie 't verdwijne vaan 't reflexief (Hollands Hij wast 'm of Hij wast z'n eige veur Limbörgs Heer was ziech), 't verdwijne vaan de -n- veur -th (vaandao Muiden, etymologisch geliek aon moond), umlaut en daonao oontrunding vaan bepaolde klinkers (Fries grien tegeneuver Hollands groen zoonder umlaut en Limbörgs greun, gruun mèt umlaut), neiging tot palatalisatie (Ingels church, Fries tsjerke, Limbörgs kèrk) de vörming vaan 't einheidsmiervoud (Nederlands wij, jullie, zij werken, Twents wie, ie(leu), zie warkt). In e woord wie vief (Oergermaans *fimf) doen zelfs väöl Limbörgse dialekte aon 'n Ingweoonse vernuiing mèt.

De aander groete veraandering is de Aajdhoegduitse klaankversjuiving. Dit hèlt in tot de aw plosieve p, t, k op väöl plaotse in affricaote pf, ts, kch of gewoen fricatieve f, s, ch veraandere. Dit begint bekaans direk nao de Groete Volksverhuizing in de Alpe en verspreit ziech daonao snel euver de Germaanse stamme, um daan örges in 't noorde te stokke. Daobij weure de veranderinge neet allemaol compleet verspreid. K weurt allein in 't Alemannisch tot (k)ch (chind, kchind 'keend'). De res vaan de veraanderinge haolt 't tot de Speyrer Linie (Spierse lijn): ich, mache(n), das, apfel, (p)fund. Daobove valle die kinmerke ein veur ein oet, te beginne mèt de klaankveraandering vaan p (appel, pund). Bij de Benrather Linie, ein vaan de belaankriekste isoglosse in 't Wesgermaans taolgebeed, weurt mache ouch weer make. Tot aon de Uerdinger Linie kint me nog wel ich. De mieste Limbörgse dialekte zien zoedoende marginaol door de Ingweoonse en door de Hoegduitse klaankveraanderinge bereurd.

'n Vereinvajdegde indeiling zouw zoe kinne oetzien (sterke cultuurtaole zien vet gezat):

WESGERMAANSE TAOLE

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Wes-Germaanse_taole&oldid=435885"