Oeralische taole

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De drei Oeralische taolfemilies en de meugelek ing verwante Joekagirse taole

De Oeralische taole zien 'n taolfemilie vaan inkel tientalle taole in Noord- en Oos-Europa en Siberië mèt same oongeveer 20 miljoen sprekers. De belaangriekste vertegenwoordegers zien 't Fins en 't Hongaars. In vreuger tije waor 't verspreiingsgebeed vaan de Oeralische taole groeter; ze höbbe veural terrein op 't Russisch ingelieverd. Daorentege zien ze sinds de middeliewe mèt de Hongare ouch in Midde-Europa vertegenwoordeg. De naom Oeralisch stamp vaan 't Oeral-gebèrgde, wat es de Urheimat vaan dees volker gezeen weurt.

Classificatie

De Oeralische taole valle oeterein in twie hooftek: de Finoegrische taole en de Samojedische taole. De ierste, die wel 99% vaan alle Oeralische sprekers op ziech numme, valle weer oeterein in de Finnopermische taole en de Oegrische taole. De twiede weure in 'n oetgestrek, dunbevolk gebeed in Noordoos-Siberië gesproke.

OERALISCHE TAOLE

Finoegrische taole
- Finnopermisch
  - Finse taole
    - Fins
    - Karelisch (in e dialekcontinuüm mèt Fins)
    - Wepsisch
    - Ingrisch
    - Estisch
    - Liefs
    - Votisch
  - Samisch ( = Laps)
    - Wes-Samisch
    - Oos-Samisch
      - Inari-Samisch
      - Kemi-Samisch (oetgestorve)
      - Skolt-Samisch
      - Akkala-Samisch (oetgestorve)
      - Kildin-Samisch
      - Ter-Samisch
  - Mordwinisch
  - Mari
  - Permische taole
    - Oedmoertisch
    - Komi
- Oegrisch
  - Ob-Oegrisch
    - Chantisch
    - Mansisch
  - Hongaars
Samojedische taole
- Noord-Samojedisch
  - Nganasaans
  - Enets
  - Nenets
- Zuid-Samojeeds

Verwantsjappe mèt aander femilies

't Bestoon vaan de Oeralische taolfemilie weurt algemein geaccepteerd. Controversieel zien evels theorieë die ze mèt ander taolfemilies in verbaand bringe.

In de negentiende iew meinde väöl gelierde tot de Oeralische taole mèt de Altaïsche taole verwant waore en spraoke vaan 't Oeral-altaïsche femilie. Dit deeg me veural op groond vaan typologische verwantsjap: bei taolgrope zien sterk agglutinerend en väöl femilieleie doen aon vocaalhermenie (zuug oonder bij typologie). Vendaog d'n daag zien de mieste taolkundege dao evels gei verbaand mier in; zoe'n euvereinkómste kinne hiel good touwvalleg zien (taole vaan e vergliekbaar typ koume beveurbeeld ouch deep in Amerika veur). 'n Minderheid vaan de oonderzeukers zuut wel e verbaand tösse die twie, meh daan es deil vaan 'n (soms väöl) groeter taolfemilie; zuug heinao.

'n Connectie is ouch gemaak mèt de Joekagirse taole in oostelek Siberië. Ouch dees hypothees is neet algemein geaccepteerd.

Ambitieuzer macrofamilies zien de Nostratische taole en de Euraziatische taole. Die verbinde de Oeralische taole mèt in eder geval de Indogermaanse taole en de Altaïsche taole (Euraziatisch) en meistens ouch mèt e groet aontal aander taolfemilies, wie de Zuid-Kaukasische taole (ouch wel Kartwelisch geneump), de Dravidische taole, de Afro-Aziatische taole - veural dit is controversieel - , versjèllende Paleosiberische taole en mieder oetgestorve taole. Allewel tot dees theorieë in de marsj vaan de modern taolwetensjap oontwikkeld weure (dat wèlt zègke väöl taolwetensjappers wieze dees hypotheses aof of stèlle ziech aofwachtend op) zien veurziechtege connecties, die de Nostratische theorie(ë) oondersteune, al wel gemaak. Zoe meint de Leidse vergliekende taolwetensjapper Frederik Kortlandt 'n dudeleke connectie tösse Oeralisch en Indogermaans te zien (Indo-Oeralisch).

Morfologie en typologie

De Oeralische taole zien euver 't algemein agglutinerend vaan karakter. Dit gol veur de Oeralische groondtaol ('t Proto-Oeralisch) en dit gelt ouch veur de mierderheid vaan de modern Oeralische taole. Bij sommege evels zuut me 'nen euvergaank nao e flecterend taoltyp. Bij 't Estisch is dit perces haafweeg, bij 't Skolt-Samisch liekent 't zelfs al voltoejd te zien.

Alle Oeralische taole make gebruuk vaan naomvalle um betrèkkinge vaan de zinsdeile totein aon te geve. De Oeralische groondtaol had 'rs woersjijnelek zes. In väöl Oeralische taole is dit aontal explosief touwgenome, soms tot 24 of mie. 't Gebruuk vaan veurzètsels weurt daan gans euverbojeg. De grens tösse naomval en vas achtervoogsel is dèks neet sjerp te trèkke; dit is inherent aon 't taoltyp vaan de agglutinerende taol, boe-in mèt achtervoogsel gewèrk weurt en neet mèt oetgeng. Sommege Oeralische taole höbbe d'n dualis bewoerd, väöl aandere neet. Woordgeslachter bestoon neet. Aanders es in de mieste Indogermaanse taole zien alle tèlwäörd in alle naomvalle te verbuige. Bekaans allemaol kinne ze vocaalhermenie: de vocaal in de suffix(e) pas ziech aon aon de aard vaan de stamvocaal. Estisch is 'n oetzundering. Werkwäörd zien, wie substantieve ouch synthetisch opgebouwd. Dao is e standaard kort negatief werkwoord wat te verglieke is mèt 't Ingels don't en in oontkinnende zinne altied in de plaots kump vaan neet/gein. De klemtoen vèlt in de mieste taole altied op de ierste syllaab.

Cognaote

In 't oonderstoond sjema vint me e lieske mèt e paar cognaote. De beteikenis vaan de wäörd in de respectief taole is neet noedzakelek veur allemaol dezelfde: in de loup vaan de iewe kin de meining veranderd zien.

Limburgs (Mestr.)	Proto-Oeralisch	Fins	Estisch	Noord-Samisch	Erzya	Mari	Komi	Chanty	Mansi	Hongaars	Nenets
vuur	*tuli	tuli	tuli	dolla	tol	tul	tyl-	-	-	-	tu
vès	*kala	kala	kala	guolli	kal	kol	-	kul	kul	hal	xalya
nes	*pesä	pesä	pesa	beassi	pize	pəžaš	poz	pel	pit'ii	fészek	pyidya
hand, erm	*käti	käsi	käsi	giehta	ked´	kit	ki	köt	kaat	kéz	-
oug	*śilmä	silmä	silm	čalbmi	śel´me	šinča	śin	sem	sam	szem	sæw°
vaom	*süli	syli	süli	salla	sel´	šülö	syl	Löl	täl	öl	tyíbya
aojer, zeen	*sïxni	suoni	soon	suotna	san	šün	sën	Lan	taan	ín	te'
knook	*luwi	luu	luu	-	lovaža	lu	ly	loγ	luw	-	le
lever	*mïksa	maksa	maks	-	makso	mokš	mus	muγəl	maat	máj	mud°
pis	*kunśi	kusi	kusi	gožža	-	kəž	kudź	kos-	końć-	húgy	-
goon	*meni-	mennä	minema	mannat	-	mija-	mun-	mən-	men-	megy-/men-	myin-
leve (ww.)	*elä-	elää	elama	eallit	-	ila-	ol-	-	-	él-	yilye-
sterve	*kaxli-	kuolla	koolma	-	kulo-	kola-	kul-	kol-	kool-	hal-	xa-
wasse	*mośki-	-	mõskma	-	muśke-	muška-	myśky-	-	-	mos-	masø-

Bronne

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan de corresponderende Duitse en Ingelse artikele.