Tochaarse taole
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Tochaarse taole zien 'nen oetgestorven tak vaan de Indogermaanse taole. Ze umvatte twie bekinde taole, gemeinelek geneump Tochaars A en Tochaars B, mèt meugelek nog 'n daarde, Tochaars C. De taole woorte gesproke in 't Tarimbassin in 't modern westelek China.
Oontdèkking en naom
[bewirk | brón bewèrke]Naotot de Tochaarse taole in de vreug middeliewe oetstorve, raakde ze iewelaank in de vergeteheid. Begin twintegste iew deeg d'n Hongaarsen archeoloog Aurel Stein opgraovinge in 't Tarimbassin, boebij heer tekste voont in 'n oonbekinde taol. De palmblaojer, Chinees papyri en houttablètte waore bewaord gebleve door 't extreem druug klimaot vaan de vallei. De taol waor gesjreve in e Brahmaans sjrif (mèt ouch e paar inscripties in Pehlevi-sjrif), wat 't leze vaan de lètters meugelek maakde. De oontciefering lökde door bilingues mèt 't Sanskriet.
't Bleek hei um twie ing verwante meh dudelek versjèllende taole te goon, die oonmiskinbaar tot de Indogermaanse gróp huurde. Tot 't hei um Indogermane góng, woort ouch oondersteund door fresco's in 't gebeed boe-op blaanke lui mèt leechte ouge en haore te zien waore. Me identificeerde dit volk mèt de Tocharoi oet Griekse gesjrifte (en de twqry oet 'n Aajd-Turkse inscriptie). Dit volk is dinkelek verdwene door assimilatie nao invalle vaan de Turke (Oeigoere) in de negende iew.
Plaots binne de Indogermaanse taole
[bewirk | brón bewèrke]De oontdèkking vaan de Tochaarse taole zörgde veur 'n revolutie in 't dinke euver de Indogermaanse taolfamilie. 't Is de oostelekste vaan al häör subgróppe, meh ze huurt neet tot de satemtaole, boebij aanders alle oosteleke grope (Slavisch-Baltisch, Indo-Iraans etc.) hure. Dat waor mèt de negentiende-iewse stamboumtheorie, die oetgóng vaan 'n (mèt territoriaol sjeiing samehaangende) splitsing tösse satem en kentum, neet te verklaore, meh te beter mèt de golftheorie. Tochaars had mèt de kentumtaole - Keltisch, Germaans, Italisch en Grieks - allein gemein tot 't in de Indogermaanse periferie laog en daodoor neet had mètgedoon aon de veranderinge die de satemtaole wel hadde doorgeveurd. Dit alles moot ziech höbbe aofgespäöld in d'n tied tot de versjèllende Indogermaanse subgrope nog dialekte vaanein waore: taolveranderinge sprónge vaan de ein op de aander gróp euver.
Aard vaan de taole A, en B en C
[bewirk | brón bewèrke]Wie bove gezag oondersjeit me twie of drei Tochaarse taole: vaanajds Tochaars A (ouch wel geneump Turfanisch, Arsi of Oos-Tochaars) en Tochaars B (soms bekind es Koetsjees of Wes-Tochaars). 't Bestoon vaan Tochaars C woort in 2011 gepostuleerd op groond vaan lienwäörd in Prakriet-documinte oet d'n daarden iew die in de regio zien gevoonde. Dees wäörd zien dudelek Tochaars meh neet mèt ein vaan de twie bekinde taole in verbinding te bringe.[1] Historisch gezeen is mesjiens allein veur Tochaars A de naom Tochaars (ofwel de verbinding mèt de Griekse Tocharoi) de zjuste. De twie taole zien gein dialekte vaanein en waore neet oonderein te verstoon. 'n Gemein veurawwertaol moot op z'ch lèts in 't ierste milennium veur Christus gesproke zien. De taole zien evels ing genoog verwant tot ze normaal gesproke same weure behandeld in theoretische werke en lierbeuk.
De oonderling relatie tösse Tochaars A, B en C is ouch neet gans dudelek. Tochaars C is in eder geval de ajdste vaan de drei, meh is te joonk um mèt Proto-Tochaars in verband te koume; ouch is dao zoe wieneg vaan bekind tot ziech euver dees taol niks mèt zekerheid liet zègke. Me heet, umtot in Tochaars A allein religieus tekste bewoerd zien gebleve, wel gemeind tot Tochaars A 'n liturgische taol waor, en Tochaars B nog 'n levende taol op 't memint tot de inscripties woorte gemaak (achsten iew en ieder). Daan moot Tochaars A de ajdste vaan de twie zien. 't Kin evels koelek 'n awwer faas vaan Tochaars B zien, umtot die lèste taol soms archaïscher is de ierste. Of Tochaars A wèrkelek al doed waor in d'n achsten iew vèlt ouch neet te zègke: door de sjeersde vaan euvergelieverde tekste kin de focus op religieus tekste evegood ouch touwvalleg zien.
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]Wie bove gezag zien de Tochaarse taole kentumtaole, en bijgevolg zien hei de palatovelaire consonante (*ḱ, *ǵ, *ǵʰ) in de gewoen velaire (*k, *g, *gh) opgegaange.
Vocaole
[bewirk | brón bewèrke]De Tochaarse taole kóste zeve klaankkwaliteite: /i/, /e/, /a/ (transcriptie <ā>), /u/, /o/, /ɨ/ (transcriptie <ä>) en /ə/ (transcriptie <a>). Diftonge koume allein in 't Tochaars B veur. In hun taolkundege transcriptie zien dat ai, oy, au en āu.
Consonante
[bewirk | brón bewèrke]De weerdes vaan de consonante zien neet gans zeker. Wat hei weurt aongegeve baseert me op de weerdes die ze in 't Brahmaans sjrif höbbe. In plaots vaan /ʂ/ veur <ṣ> kin me ouch aon /ʃ/ dinke.
- plosieve: /p/, /t/, /c/, /k/, /kw/ (transcriptie <ku>)
- affricaote: /ts/
- fricatieve: /s/, /ɕ/ (transcriptie <ś>), /ʂ/ (transcriptie <ṣ>)
- approximante: /w/, /j/ (transcriptie <y>)
- trilklaanke: /r/
- nasaole: /m/, /n/, /ɲ/ (transcriptie <ñ>)
- lateraol approximante: /l/, /ʎ/ (transcriptie <ly>)
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]Naomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]'t Uniek systeem vaan Tochaarse naomwäörd vörmp 'n anomalie binne de Indogermaanse nominaalflectie. Vaan de ach naomvalle höbbe de taole 'rs mer drei behawwe (nominatief, genitief en accusatief), meh op d'n accusatief, dee in dit verband deens deit es casus obliquus, weure mèt suffices (achterveugsel) zes nui naomvalle gevörmp, op 'n meneer die mier aon - beveurbeeld - de Altaïsche es aon de Indogermaanse taole deit dinke: mèt agglutinatie. Es veurbeeld hei 't Tochaars A-woord käṣṣi 'lierer':
| naomval | suffix | inkelvoud | miervoud |
|---|---|---|---|
| nominatief | käṣṣi | käṣṣiñ | |
| genitief | käṣṣiyāp | käṣṣiśśi | |
| obliquus | käṣṣiṃ | käṣṣis | |
| instrumentalis | -yo | käṣṣinyo | käṣṣisyo |
| perlatief | -ā | käṣṣinā | käṣṣisā |
| comitatief | -aśśäl | käṣṣinaśśäl | käṣṣisaśśäl |
| allatief | -ac | käṣṣinac | käṣṣisac |
| ablatief | -äṣ | käṣṣinäṣ | käṣṣisäṣ |
| locatief | -aṃ | käṣṣinaṃ | käṣṣisaṃ |
Werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Tochaarse werkwäörd draoge nog dudelek de spoere vaan 't Indogermaans model. Ze weure verveug nao persoen, getal (neve inkelvoud en miervoud ouch dualis, meh allein in de derde persoen), wijs (alleveer de Proto-Indogermaanse wijze nog, dus indicatief, conjunctief, optatief en imperatief), genus (actief en passief) en tied (presens, imperfectum en perfectum). Dao is e levendeg en väöl gebruuk versjèl tösse basaol en causatief werkwäörd (Tochaars A tsälp 'heer storf'; śaśälpāt 'heer vermaordde').[2]
Syntaxis
[bewirk | brón bewèrke]De gebrukeleke woordvolgorde is oonderwerp - veurwerp - werkwoord. Bijvogeleke bepaolinge (adjectieve, tèlwäörd) koume veur 't hoofwoord, wie in 't Limbörgs. De volgorde is evels neet al te dwingend: veural in poëzie kin devaan weure aofgeweke.[2]
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]De Tochaarse woordesjat beit e groet aontal dudeleke cognaote mèt aander tek vaan de Indogermaanse taole. E paar daovaan zien heioonder gezat. Wäörd tösse häökskes geve aon tot 't hei um etymologisch 'tzelfde woord geit, meh mèt 'n aander beteikenis. Cursief wäörd zien wäörd die neet in dit sjema toeshure umtot ze neet verwant of e lienwoord zien.
| Tochaarse woordvergelieking | ||||||||||||
| Tochaars A | Tochaars B | Aajdiers | Latien | Aajdgrieks | Vedisch | PIG | Mestreechs | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sas | ṣe | oen | ūnus | heis | eka | *oynos, *sems | ein | |||||
| wu | wi | dá | duo | duo | dva | *d(u)woh1 | twie | |||||
| tre | trai | trí | trēs | treis | tri | *treyes | drei | |||||
| śtwar | śtwer | cethair | quattuor | téssares | catur | *kʷetwores | veer | |||||
| päñ | piś | cóic | quīnque | pente | pañca | *penkʷe | vijf | |||||
| ṣäk | ṣkas | sé | sex | héx | ṣáṣ | *(s)weḱs | zes | |||||
| ṣpät | ṣukt | secht | septem | heptá | saptá | *septm | zeve | |||||
| okät | okt | ocht | octō | októ | aṣṭa | *oḱtoh3 | ach | |||||
| ñu | ñu | noí | novem | ennéa | náva | *newn | nege | |||||
| śäk | śak | deich | decem | deka | dáśa | *deḱm | tien | |||||
| känt | kante | cét | centum | hekatón | śatám | *ḱmtom | hoonderd | |||||
| pācar | pācer | athair | pater | patēr | pitár- | *ph2tēr | vajer | |||||
| mācar | mācer | máthair | mater | mētér | mātar- | *meh2tēr | mojer | |||||
| pracar | procer | bráthair | frāter | (phrátēr) | bhrātar- | *bhreh2tēr | broor | |||||
| ṣar | ṣer | siur | soror | (éor) | svasṛ- | *swesor | zöster | |||||
| yuk | yakwe | ech | equus | híppos | áśva- | *eḱwo- | peerd | |||||
| ko | keu | bó | bos[3] | boûs | gáus | *gʷow- | kooj | |||||
| vak | vek | - | vōx | (épos) | vāk | *wekʷ- | stum (gewag) | |||||
| ñom | ñem | ainmm | nōmen | ónoma | nāman- | *nomn | naom | |||||
| malk | mälk | mlig-/blig- | mulgēre | amélgein | (marjati) | *melg- | mèlke | |||||
Bronne en referenties
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op (meh neet vertaold oet) 't corresponderend Ingels artikel.
- ↑ J.P. Mallory - Bronze Age languages of the Tarim Basin
- ↑ 2,0 2,1 https://web.archive.org/web/20090926075629/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/tokol-1-X.html#Tok01_GP04
- ↑ Wel verwant, meh gei gewoen cognaot: lienwoord oet 't Grieks