Temperatuur

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Temperatuur is 'n maot die aanguuef wie werm of kaad get is. Netuurkóndig gezeen is 't 'n maot veure gemiddeldje chaotische bewaegingsenergie de molecuul plus de bewaeging van atoeamen in molecule. 't Waord wuuertj ouch specifiek gebroek inne meininge feber/koors en boetelóchtemperatuur.

Maetinge

Temperatuur wuuertj gewuuenlik gemaete mit 'nen thermomaeter en in 't Belsj en Nederlandj meistes oetgedrök in graoj Celsus. Bie wiedeweg gelaengen objèkte wie sterren ouch ouch van aerdse hieël heite veurwirpe wuuertj de temperatuur gemaete via 't spectrum vanne wurmdjestraoling. 't Krek maete van 'n temperatuur vruueg 'n gedege maettechnische kènnis van zowaal de gebroekdje maetmethood es 't begrip vanne thermodynamische verstuuering die dore maeting wuuertj veroearzaak.

Van kaad nao werm

Inne deeps dinkbaar kaadje ('t nólpuntj vanne absolute temperatuurssjaol) ligke alle atoeamen en molecule vriewaal stil, aafgezeen vanne nólpuntjsbewaeging. Wuuertj 't wermer, den gaon de atoeamen en molecule helder trille. In gasen en vleujstoffe gaon ze taengenein boetse. Väöl stoffe make bie stiegendje temperature faaseuvergange door: smultje van vas nao vleujbaar, verdampe van vleujbaar nao gaasvörmig (wie ies → water → waterdamp). Anger stoffe valle bie hoeager temperaturen oeterein door thermische óntleding (of pyrolyse): de bewaeginge waere zoea heftig det sjemische binjinge tösse de atoeamen in e molecuul daodoor kepótgaon.

Bie toeveur van energie kan ofwaal de temperatuur stiege, ofwaal de aggregatietoestandj (wie vas, vleujbaar, gaas) vanne stof verangere. 't Guuef vief aggregatietoestenj: Bose-Einsteincondensaat, vas, vleujbaar, gaas en plasma. d'n Ieësten toestandj treudj op bie temperature die extreem kórtbie 't absoluut nólpuntj ligke; hie zöllen atoeamen allein häör nólpuntjsenergie höbben en daodoor ei gehieël vörme. De litsten toestandj treudj op bie extreem hoeag temperature wobie atoeame gans geïoniseerdj waere: plasma is e mingsel van losse atoeamkernen en elektrone.

Temperatuurssjaole

Veur temperaturen aan te gaeven in e getaal zeen 'n aantaal versjillige temperatuurssjaolen in gebroek. In Europa wuuertj veural de temperatuurssjaol van Celsius gebroek; in Ingelstalige lenj die van Fahrenheit; en inne weitesjap de absolute temperatuurssjaol die nao Lord Kelvin verneump is gewaore. De kelvin, aafgekórt es K (mit houflitter), wuuertj veurgesjreven es SI-basiseinheid.

Daonaeve bestaon nag de Delisle, Newton, Rankine, Réaumur enne Rømer.

Celsius

In Nederlandj en 't Belsj waere temperature veur meteorologische, hoeshajelike en medische ènj meistes oetgedrök in graoj Celsius. 't Nólpuntj vanne Celsiussjaol kump euverein mit 't smultjpuntj van water en 't kaokpuntj van water is óngevieër 100 graoj Celsius bie 'n lóchdrök van 1 bar. Dit maak 't inne praktiek gemekkelik dees twieë kalibraties vanne sjaol mit einig nejkäörigheid in eder laboratorium te reproducere. Euveriges vraoge de kalibratiepuntje inne praktiek mieër es allein e bekske mit ies en water en e kaokglaas op 'n wermhaadplaat. Veur kritische maetingen is 'n geaccrediteerdje kalibratie nuuedig.

Fahrenheit

In Ingelstalige lenj waere temperature meistes oetgedrök in graoj Fahrenheit. Temperaturen in Fahrenheit of Celsius zeen mit 'n betrèkkelik einveljige formuul mitein óm te raekene Es T_C en T_F resp. 't aantaal graoj Celsius en 't aantaal graoj Fahrenheit is, geldj:

$T_{\mathrm {C} }={\tfrac {5}{9}}\left(T_{\mathrm {F} }-32\right)$

$T_{\mathrm {F} }={\tfrac {9}{5}}\ T_{\mathrm {C} }+32$

Kelvin: absolute temperatuur

Inne netuurkónde en in 't einheidstèlsel SI is de K de veurkäörseinheid van temperatuur. De absolute temperatuurssjaol haet stege van dezelvendje gruuedje es de Celsiussjaol, meh lègk 't nólpuntj bie 't absoluut nólpuntj; det wil zègke det 'n temperatuur oetgedrök in Kelvin neet negatief kan zeen. 't Absoluut nólpuntj ligk óngevieër bie -273,15 °C, dit is dus nól Kelvin. Door 't absoluut nólpuntj es aaftèlpuntj te kezen is de thermische energie, die deil oetmaak vanne inwenjige energie in e systeem, aeveraejig mitte temperatuur (althans veur zowied de saortelik wurmdje kónstantj blief).

In taengestèlling toete Fahrenheit- en Celsiussjaole, wo de temperatuur wuuertj oetgedrök in graoj, wuuertj de absolute temperatuur oetgedrök inne einheid "Kelvin" en neet in "graoj Kelvin"; det wil zègke det 25 °C = 298,15 K, en neet 298,15 °K.