Spoonze
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Spoonze (Porifera (Grant in Todd 1836)) zien 'ne stam vaan in zie levende bieste, en same mèt de Plakbieskes (Placozoa) eine vaan de twie stamme oet 't oonderriek vaan de Spoonsechtege (Spongiformes). Ze hure tot de primitiefste diere die 't gief en bestoon al väöl hoonderde mieljoene jaore. Ze versjèlle (mèt de Placozoa) vaan aander bieste doortot ze gein (of koelek) orgaone höbbe en veur hun metabolisme aofhenkelek zien vaan 'ne constante waterluip door ze heer. Ouch misse ze symmetrie. Nao de inziechte vaan modern biologe zien de Spoonze parafyletisch; ze deile geine veurawwer dee aander bieste neet höbbe en cladistisch gezeen weure ze daorum negatief geformuleerd: alle levende bieste die gein Placozoa of Eumetazoa zien. Op groond vaan de moleculair klok en de veurvaajerpositie die de spoonze in de cladistiek bekleie, maag me aonnumme tot ze al in groete deile vaan 't Neoproterozoïcum höbbe bestande; fossiele zien evels, wie mèt zoeväöl aander ziebieste, pas mèt zekerheid bekind oet 't Cambrium.
Indeiling
[bewirk | brón bewèrke]
Tot veur kort woorte de spoonze verdeild in drei klasse. De ajdste, entans de klas die ziech es ierste aofspleet vaan alle aander bieste (inclusief, dus, de aander spoonze), zien de Glasspoonze (Hexactinellida). Daoneve gief 't de bekindste gróp vaan spoonze, Kiezelspoonze (Demospongiae), die ouch wel gewoen spoonze weure geneump. 't Kortste bij de neet-spoonze stoon, genetisch gezien, de Kalkspoonze (Calcarea). Sinds kort oondersjeit me ouch nog 'n veerde klas, de Homoscleromorpha, die vreuger tot de kiezelspoonze woorte gerekend meh dao genetisch al te sterk vaan versjèlle: ze blieke nog korter bij de Metazoa te stoon en de kalkspoonze mote dus fyletisch tösse kiezelspoonze en de Homoscleromorpha weure ingezat.
Umtot dees klasse al väöl hoonderde mieljoene jaore bestoon, is de variatie in 't genotyp enorm. 't Fenotyp vaan al dees bieste liekent evels mier opein; dit is de oerzaak devaan tot biologe ze nog ummer bijein in ei riek zètte.
Totnogtouw zien zoe'n 9000 soorte spoonze besjreve.
Bouw
[bewirk | brón bewèrke]
Basisbouw
[bewirk | brón bewèrke]Spoonze höbbe gein echte orgaone, meh wel gespecialiseerde celle. De belaankriekste celle zien de choanocyte. Dao-aon zitte conische of cilindrische zuimkes mèt dao-in flagella (lètterlek 'smikskes'). De constant bewegende flagella make tot 't water door de spoons zie lief kin stuime. Dit kump trin door de pories, die nao 't binneste vaan de spoons leide. Dit binneste is hool, en gevöld neet mèt celle meh mèt mesohyl, e gelei-echteg spöl wat veural oet collageen besteit. De pories kinne weure aofgeslote door porocyte, celle die binnenin de spoons e läögskes euver 't mesohyl vörme. In dit mesohyl nump de spoons häöre zuurstof op en verteert ze de bacterië of 't organisch aofval wat nao binne löp. Ouch kin via de pories 't aofval (verteerd ete en koledioxied) weer nao boete weure gepoomp. De spoons heet nog 'n aander typ hoofcelle: de pinacocyte, e soort dèkplaote vaan 't mesohyl. Dees celle höbbe gein flagella, meh zien wel in staot um groeter stökskes ete, die neet in de pories passe, te vertere.
Gespecialiseerde celle en structure
[bewirk | brón bewèrke]In 't mesohyl zitte nog aander celle, die dao vrij doorheer bewege en hun eige functies höbbe. Zoe gief 't de amoebe-echtege lofocyte, die collageen aofsjeie, en de collencyte, die 'tzelfde doen. Rabdifeer celle sjeie polysaccharide (sókkers) oet. Spoonze kinne ziech geslachtelek voortplante en höbbe daoveur daan ouch eicelle en/of zaodcelle, in dit geval oöcyte en spermatocyte geneump. De sclerocyte sjeie de hel, mineraolege spiculae ('spengskes') aof, die e soort primitief inwendeg gereemsel make. Bij de kiezelspoonze gief 't ouch spongocyte; de make e speciaol collageen aon wat transformeert in 't tej spongine, de stof die de bekinde spoonze hun kinmerkende textuur gief. De myocyte zien 't kortste wat 'n spoons bij e spier- of nervestèlsel kin koume: heimèt kinne deile vaan de spoons weure samegeduid. 'Grijs celle' dene veur 't immuunsysstem. Archaeocyte zien oonoontwikkelde, totipotente celle, die dus nog in eder aander typ kinne transformere.
Versjèlle oonderein
[bewirk | brón bewèrke]De glasspoonze, die ziech wie gezag es ierste vaan de aander spoonze aofsjeide, völle dit groondplan op 'n gans eige meneer in. Hun spiculae houpe ziech mikado-echteg op; tösse dit raamwerk zit 't weik weefsel. De mieste celle zien aoneingekloonterd tot e syncytium, wat me deils es e groet aontal symbiotische celle, deils es ein cel mèt mierder celkerne moot zien. De choanocyte zien ouch tot syncytia aoneingekloonterd, die bolvörmeg zien en in dees hooltes de veujingsstoffe vaange. Door dit alles is 't mesohyl neet zoe nujeg; ofwel oontbrik 't gans, ofwel is 't minimaol.
Ouch de aander drei klasse versjèlle oonderein in bouw. Samegevat kump dit hei-op neer:
| Type celle | Spiculae | Sponginevezele | Massief oetwendeg gereemsel | Vörm | |
|---|---|---|---|---|---|
| Kalkspoonze | standaard (inkele kern en inkel membraan) | calciet; kinne individueel of massaol zien |
noets | algemein; gemaak vaan calciet wienie presint |
asconoïde, syconoïde, leuconoïde of solenoïde |
| Glasspoonze | veural syncytia bij alle soorte | kiezel individueel of vergreujd |
noets | noets | leuconoïde |
| Kiezelspoonze | standaard | kiezel | bij väöl soorte | bij sommege soorte; gemaak vaan aragoniet wienie presint. |
leuconoïde |
| Homoscleromorpha | standaard | kiezel | bij väöl soorte | noets | sylleibide of leuconoïde |
Versjèlle mèt de Radiata
[bewirk | brón bewèrke]Allewel tot Spoonze en Radiata (kwalle en verwante) allebei sumpel, weike organismes mèt e paar elementair specialismes zien, tuine wezeleke versjèlle aon wiezier de twie gróppe oeterein ligke. De Radiata stoon evolutionair korter bij us, umtot ze, in de primitiefste meugeleke vörm, e paar vaan de kinmerke deile die hoeger bieste vaan lieger bieste oondersjeie.
| Spoonze | Radiata | |
|---|---|---|
| Nervestèlsel | nein | jao, sumpel |
| Celle in eder laog samegeboonde | nein, boete de Homoscleromorpha die basismembraone höbbe | jao: tössecelverbindinge en basismembraone |
| Aontal celle in de binneste geleilaog | groet | klein |
| Boeteste celle kinne nao 't midde koume en vaan functie verandere | jao | nein |
Ecologie
[bewirk | brón bewèrke]Woengebeed
[bewirk | brón bewèrke]Spoonze leve in alle wereldzieë, vaan de pole tot de trope, meh ze prifferere stèl waters umtot de sediminte die golve in 'ne störm losmake, hun pories zouwe blokkere. Kiezelspoonze zien 't mies wendbaar en universeel: ze leve vaan kort oonder de oppervlaakde tot deep in trogke. Ouch in zeut of brak water koume ze veur, wat veur aander soorte neet gelt. Glasspoonze vint me allein in de deepzie, kalkspoonze zjus weer allein op 't continentaol plat. De spoonze versjèlle ouch in d'n oondergroond boe ze op greuje: glasspoonze zeuke sediminte op, kalkspoonze gedije op hel bojems. Ouch hei-in zie de kiezelspoonze weer de flexibelste: ze kinne op edere ziebojem veurkoume.
Voortplanting en levescyclus
[bewirk | brón bewèrke]
Spoonze kinne zoewel póppe es ziech aseksueel voortplante. De mieste spoonze zien hermafrodiet en make in 't mesohyl zoewel eicelle es zaodcelle (oöcyte en spermatocyte; zuug bove) aon. De oöcyte oontstoon spontaon oet archaeocyte, spermatocyte evels weure door choanocyte gemaak. 't Sperma weurt tenao in wolke oetgestote; zoe gaw es 'n spermatocyt 'n aander spoons vaan dezelfde soort vint, zörg dees tot de celle in 't mesohyl weure opgenome en nao de oöcyte weure gebrach. Nao de bevröchting greuje de embryo's nog eve in 't inwendege, boenao ze de spoons verlaote. De larve zitte nog neet direk aon 'nen oondergroond vas en kinne ziech, aanders es de volwasse spoonze, vrij door de zie bewege mèt hun flagellae.
Aseksueel voortplanting kin op drei versjèllende menere. De sumpelste maneer is door aofrieting vaan stökker spoons. Dit gebäört beveurbeeld in störm. Es 't fragmint op ziech mer genóg versjèllende celle bevat (choanocyte, pinacocyte en archaeocyte), kin dit weer 'n gans nui spoons weure en zal 't bies ziech aon 'ne stein vaszètte. E paar soorte plante ziech voort mèt knópvörming: 'n excentrisch, sterk gegreujd deil vaan de spoons brik wie 'ne stek vaan 't mojerbies aof en maak ziech later vas aon de groond. De daarde meneer is de productie vaan gemmulae ('edelsteinekes'): hel kerne in 't weik spoonzelief. Wienie de res vaan de spoons störf door oongunstege umsten (te hoeg of lieg temperatuur, oetdruging, te hoeg zaajtgehalte), blijf dit kernke dèks laank intak en kump 't tot leve wienie de umstendeghede weer normaal zien. Veural zeutwaterspoonze doen dat.
De levesdoor vaan spoonze versjèlt sterk vaan soort tot soort: in gemaotegde regione leve ze dèks mer e paar jaor, in tropisch gebeed en mesjien ouch in de deepzie gief 't soorte die wel 200 jaor aajd weure. Ein spoons is bekind die mer 0,2 mm per jaor greujt; umtot vaan häör 'n exemplaar vaan 'ne meter groet is gevoonde, moot dit bies, moch 't greujtempo constant zien, wel 5000 jaor aajd zien. De geslachsriepheid versjèlt al eve sterk: sommege soorte bereike die nao e paar weke, aandere pas nao väöl jaore.
Natuurleke vijande en verdeideging
[bewirk | brón bewèrke]
Volwasse spoonze kinne neet loupe of zwumme en zien daorum in theorie 'ne gemekeleke proej veur versjèllende waterbieste, wie vèsse, sjaoldiere en ziestare. Spoonze mote ziech daorum were wie plaante: mèt stekele - de spiculae - en vergif. Dat vergif hölp ouch tege aander sedentair ziebieste (beveurbeeld mosbieskes en mantelbieste) die ziech in de buurt vaan 'n spoons wèlle vestege. Dit maak de spoonze zier effectief in de competitie um ruimte. Bij sommege soorte kin dit vergif ouch veur sterke hoedirritatie bij lui zörge. Glasspoonze höbbe dees vergifte neet, umtot ze deep in zie leve, boe jegers neet zoe alumtegewäördeg zien.
Allein de Spoonsvlege, 'n femilie vaan nètvleugelege insekte, zien ech gespecialiseerd in 't ete vaan spoonze.
Gebruuk
[bewirk | brón bewèrke]
Kiezelspoonze zien sinds iewe door de mins gebruuk veur versjèllende doele, boebij de wunseleke eigesjap vaan 't voch vashawwe en 't weik oppervlaak ze gesjik maak veur versjèllende doele. 't Geit daan um spoonze vaan de geslachte Spongia en Hippospongia, die gein spiculae höbbe. In 't recint verleie zien spoonze veural gebruuk es pótsgerei, bij 't baoje en es verfspreier bij 't sjèldere. Umtot spoonze evels neet al te hel greuje, leide dit midde twintegsten iew tot euverbevèssing, wat hun wijer bestoon in gevaor brach. Sindsdeen zien keukespoonze veural synthetisch. Veur de aander doele weurt speciaole aquacultuur gebruuk, boe-in spoonze speciaol veur minselek gebruuk weure gekweek.
Neve de mins heet me ouch d'n toemeleer spoonze es werktuig zien gebruke. Um perceis te zien: sommege vruiwkes in Shark Bay (Wes-Australië) doen ze um hunne snoets, allezeleve um ziech bij 't foeragere te besjerme. Door de beperkde verbreiing vaan dit gebruuk dinke gelierde tot 't hei um 'n recinte oetvinding geit.
Bron
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; zuug dao veur oteurs en rifferenties.