Sonnèt

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

E sonnèt is e veertienregeleg gediech in miestal jambisch metrum en oersprunkelek veer strofe vaan 4, 4, 3 en 3 regele. 't Sonnèt is in d'n daartienden iew in Italië oontstande en heet ziech d'n iew dao-op tot 'ne populairen diechvörm oontwikkeld. Veural in de zèstienden iew verspreide 't ziech nao 't noorde, neet in de lèste plaots ouch nao de Germaans sprekende len. 't Is mèt wisselende populariteit ummer presint gebleve in de versjèllende literature boe 't in terech kaom.

Historie

't Woord sonnèt sjijnt te zien oontstande in 't Occitaans, boe sonet 't diminutief is vaan son ('geluid', meh ouch 'gediech'). De vörm dee veer sonnèt neume sjijnt te zien oetgevoonde door de Siciliaon Giacomo da Lentini. Zie werk woort opgepik door Guittone d'Arezzo (ca. 1235-1294), dee 't mètnaom nao Toscane. Zien klein 250 sonnètte voonte in 't kunszinneg bleujend Toscane 'ne vröchbare bojem. Zoe woort 't oonder mie naogevolg door Dante Aleghieri (1265-1321). De belaankriekste meister is evels Frencesco Petrarca (1304-1374), dee vaan 't sonnèt zie leveswerk maak. Heer bouwt 'ne ganse cyclus vaan sonnète um ei thema, zien geleefde Laura, en besjrijf die mèt levendeg, beeldend en contrasriek taolgebruuk. Vaanaof de veertienden iew zalle väöl diechters in Italië häöm naovolge, boedoor 't Petrarkiaons sonnèt e begrip weurt.

Op 'nen inkelen oetzundering nao (beveurbeeld 'n Occitaans sonnèt in e troubadourshandsjrif) doort 't 'nen tied ietot de vörm ziene weeg nao de res vaan Europa vint. Spaanje is in de vieftienden iew es ierste land aon de beurt (Íñigo López de Mendoza), begin zèstienden iew volg Portugal. In 't midde vaan deen iew weurt de vörm populair in Fraankriek; al snel sleit 't euver nao Vlaondere, boe 't sonnèt de middeliewse rederiekerspoëzie geit verdringe. Vaan dao-oet kump 't al snel in Holland terech, zoewie in de Duitse len en tot slot in Scandinavië. Ouch Ingeland vèlt oonder Fransen invlood veur 't genre, wat bij Spenser en William Shakespeare 'ne gans typische vörm krijg.

Mier oetheimse taole numme 't sonnèt op hunnen tied euver. Al roond 1300 maak Immanuel ha-Romi e sonnèt in 't Hebreeuws. In de negentienden iew weure sonnètte in de Slavische taole gesjreve. Mèt 't modern imperialisme koume ze ouch in oosterse taole wie 't Urdu terech.

Nederlen

't Ierste sonnèt in 't Nederlands woort in 1565 gepubliceerd door de Gentse sjèlder Lucas de Heere. De volgende decennia bleujt 't op, um zeker in Holland de ganse zeventienden iew volop in gebruuk te blieve, neet allein in de wereldleke meh ouch in de religieus poëzie. Mèt de opkoms vaan de romantiek raak 't sonnèt in verval; romantische en post-romantische diechters meine in de regel tot gooj poëzie mie de ruimte vreug. Zier sterk kump 't evels trök in 't werk vaan de Tachtegers. Veural hunne veurluiper Jacques Perk zoewie Willem Kloos sjrieve eufonische, sterk lyrische sonnètte boevaan 'rs väöl de status vaan klassieker behaolde. Twintegsten-iewse diechters gebruukde 't sonnèt ouch dèks, al vint me bij Martinus Nijhoff, Gerrit Achterberg en Ed. Hoornik e bepaold zakeleker idioom mèt 'n alledaogser taolgebruuk. De nao-oorlogse avant-garde (de Vieftegers en Zèstegers) mós wieneg vaan sjema's mèt streng rijm- en metrumeise höbbe, meh veurvechters vaan e touwgenkelek idioom hanteerde 't wel, wie Gerrit Komrij, Jean-Pierre Rawie en zeker ouch Jan Kal, dee 'rs mie es doezend sjreef.

Vörm

Italiaons sonnèt

In de mieste literature, boe-oonder oeteraard de Italiaonse zelf, is t Italiaons sonnèt de norm. Hei gief 't veer strofe, twie vaan veer (kwatrijne) en twie vaan drei (terzine). De twie kwatrijne same, 't octèt, oontvawwe 't idee vaan 't gediech, dewijl de twie terzine, 't sextèt, nao 'n conclusie touwwèrke. Tösse 't octèt en 't sextèt ligk de zoegeneumde volta, de wending.

Normaliter is de gebruukde veersvoot de jambe (kort-laank, of in de modern Europese, zeker de Romaanse taole: oonbeklemtoend-beklemtoend). De regele stoon miestentieds in pentameter, dat wèlt zègke vief veersveuj. In dat geval tèlt 'ne regel in 't sonnèt tien of èlf syllabe: vijf kier twie, plus eventueel nog ein es 't rijm vrouwelek is. In de Italiaonse taol is dat miestal zoe; in 't Frans, Duits en Nederlands weurt 'n aofwisseling vaan mannelek en vrouwelek rijm evels op pries gestèld. Wijer moot me rekening hawwe mèt elisie: twie opeinvolgende vocaole vörme mer ein syllaab. Deze regel gelt zier strik in 't Italiaons en Frans, meh is in 't Nederlands in d'n twintegsten iew losgelaote.

De pentameter is evels neet verpliech: de regele kinne ouch korter of langer zien. Zoe hadde Nederlandse en Duitse sonnètte in de zeventienden iew dèks alexandrijne (jambische hexameters, dus zès veuj per regel). Ouch is 't neet verpliech tot alle regele eve laank zien. Sprik me vaan 'n "Italiaons sonnèt", daan geit me dao evels wel stèlzwijgend vaan oet.

't Aontal rijmklaanke is beperk. In 't octèt gief 't in princiep mer twie rijmklaanke. 't Rijm kin gekruis (abab) of umermend zien (abba); gepaard rijm kump neet of koelek veur. 't Twiede kwartèt gebruuk dezelfde rijmklaanke es 't ierste, ofwel in dezelfde volgorde (abab abab; abba abba), ofwel gespegeld (abab baba; abba baab). 't Kump soms veur tot 't twiede kwatrijn aander rijmklaanke gebruuk; dit is evels ieder typisch veur 't Ingels sonnèt (zuug oonder). 't Sextèt gebruuk miestal drei, gans nui, rijmklaanke. De volgorde steit neet vas: de bei terzine kinne dezelfde orde gebruke (cde cde), in spegelbeeld stoon (cde edc) of nog aanders gestèld zien.

Ingels sonnèt

In Ingeland woorte de mieste sonnètte aanders gemaak. Dao gief 't geine volta, meh is de verdeiling drei kwartètte en e couplèt (twie regele). De kwartètte hove neet 't ein 't aander zien rijmklaanke euver te numme. 't Couplèt besteit oet twie rijmende regele die e soort motto vaan 't gediech vörme. Alles bijein lievert dit 't volgend sjema op: abab cdcd efef gg.

Edmund Spenser priffereerden 't veur de kwartètte oonderein toch te verbinde. Bij häöm is de lèste rijmklaank vaan e couplèt dèks d'n ierste vaan 't volgend (abab bcbc cdcd ee). Me neump deze vörm in 't Ingels Spenserian sonnet of linked sonnet.

Irrationaol sonnèt

Deze vörm is bedach door de Franse avant-gardebeweging Oulipo, die ziech op mathematische modèlle riechde. Gans in 't bezunder steit de oetvinding op naom vaan Jacques Bens (1931-2001). In 't irrationaol sonnèt zien de strofe achterein 3, 1, 4, 1 en 5 regele laank, wie de ierste vief decimaole vaan pi, 'n irrationaol getal. De twie losse regele zien identiek, of bekans identiek (mèt in eder geval 'tzelfde rijmwoord), en tuine oongeveer de centraol gedachte vaan 't gediech. Compleet zuut de vörm zoe oet: aab C baab C cdccd (hooflètters stoon veur 'tzelfde woord, klein lètters veur allein dezelfde rijmklaank). E wijer vereisde is tot de rijmklaanke a en c mannelek mote zien en b en d vrouwelek, of perceis umgekierd.

Veurbeelder

Italiaons sonnèt CCXCI (oet 't Canzoniere) Quand' io veggio dal ciel scender l' aurora co la fronte di rose e co' crin' d' oro, Amor m' assale, ond' io mi discoloro e dico sospirando: « Ivi è Laura ora ». O felice Titon, tu sai ben l'ora da ricovrare il tuo caro tesoro; ma io che debbo far del dolce alloro? ché, se 'l vo' riveder, conven ch' io mora. I vostri dipartir' non son sí duri, ch' almen di notte suol tornar colei che non à schifo le tue bianche chiome: le mie notti fa triste e i giorni oscuri quella che n' à portato i penser' miei né di sè m' à lasciato altro che 'l nome. Francesco Petrarca

Ingels sonnèt 81. ONE day I wrote her name upon the strand, But came the waves and washèd it away: Again I wrote it with a second hand, But came the tide and made my pains his prey. Vain man (said she) that dost in vain assay A mortal thing so to immortalise; For I myself shall like to this decay, And eke my name be wipèd out likewise. Not so (quod I); let baser things devise To die in dust, but you shall live by fame; My verse your virtues rare shall eternise, And in the heavens write your glorious name:   Where, when as Death shall all the world subdue,   Our love shall live, and later life renew. Edmund Spenser

Tachtegerssonnèt LX Wilg en Popel (oet Mathilde)   Meen niet, dat éene deugd voor allen past! – De popel streeft omhoog met trotsch verachten Der aarde, en 't harte popelt haar van smachten   Naar 't blauw des hemels, waar de vrede wast;   De treurwilg neigt en loot en looverlast, Die 't water zoeken met een hoopvol trachten, En lijdzaam op de blijde stonde wachten,  Dat zij door golfjes worden overplast; Men moet den popel, die zich buigt, verachten,   De treurwilg, die de wolken zoekt, misdoet, – Want elk moet, wat hem past te doen, betrachten:   Wie, wat zijn aard beveelt, verricht, is goed: De duif zij zacht, maar de arend toon zijn krachten,   En gal zij bitter, maar de honing zoet. Jacques Perk