Sjèldpadde

Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.

---

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mofers.

---

'ne Sjiljkróddel.

'ne Sópsjiljkróddel zwump langs de kus van Hawaï.

Sjiljkróddele (Testudines) zeen 'n orde van reptiele wovan alle saorte gekènmirk waere door e staevig en döks bolvörmig sjildj.

Sjiljkróddele kónne sterk versjillen in gruuedje, kluueren en laeveswies, meh zeen mekkelik te óngersjeie van alle anger reptiele door 't oetwenjig sjildj. Alle sjiljkróddele höbben e knaokig sjildj aan zowaal de boekkantj (plastron) es de rögkkantj (carapax), in taengestèlling toet alle anger modern reptiele wie krókkedille, aektese en slange. 't Sjildj is meistes veurzeen van e twieëdj pantser, 't häöresjildj. 't Rögksjildj is mit 't boeksjildj verbónje door 'n knaokige brögk aan waerskantje van 't lief.

Sjiljkróddele plantje zich meistes jäörliks veurt en zeen zónger oetzunjering eierlègkendj. Ze greuje snel wen ze jónk zeen, mer óntwikkele zich hieël lankzem. Grótter sjiljkróddele zeen pas nao tieëntaal aan jaore vólwasse, dergelike saorte kónnen aevel ouch hieël aad waere. Sjiljkróddelen aete zowaal deerlik es plantjaerdig matterjaal, aafhenkelik vanne saort.

't Guuef óngevieër 330 versjillige saorten aan sjiljkróddele, verdeildj euver veertieën femieljes. Sjiljkróddele kómmen euvere gans welt veur in oetereinloupendje biotope, wie bósse, graaslenj, moerasse en zieëje, meh vanwaenge de kaadbleujigheid veurnamelik in werm streke. Tientaal aan saorte zeen ernstig bedreig door miensjelike activiteite. De wichtigste bedreiginge zeen 't verinnewere vanne habitat en 't vergaore van wilj sjiljkróddele veur consumptie of deerhanjel.

Sjiljkróddele kómmen in Limbörg neet mieë vas veur, mer aventoe vindj me waal 'ne verdwaaldje zómpsjiljkróddel.

Taxonomische indeiling

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

---

Gewoen bietsjèldpad

De indeiling löp tot aon 't niveau vaan femilies.

ORDE SJÈLDPADDE (TESTUDINES)

Oonderorde Nekbergers (Cryptodira)

• Bietsjèldpadde (Chelydridae)

• Superfemilie Testudinoidea

• Landsjèldpadde (Testudinidae)
• Bataguridae (o.m. Aziatische reviersjèlpadde)
• Emydidae

• Superfemilie Trionychoidea

• Carettochelyidae
• Echte weiksjèldpadde

• Superfemilie Kinosternoidea

• Reveersjèldpadde (Dermatemydidae)
• Pratsjsjèldpadde (Kinosternidae)
• Groetkopsjèldpadde (Platysternidae)

• Superfemilie Chelonioidea

• Ziesjèldpadde (Cheloniidae)
• Leersjèldpadde (Dermochelyidae)

Oonderorde Nekdrejjers (Pleurodira)

• Slangeneksjèldpadde (Chelidae)

• Superfemilie Pelomedusoidea

• Pelomedusidae
• Podocnemididae

Evolutie

In 't Mesozoïcum, dèks 'Tiedperk vaan de Reptiele' geneump, kaome de ierste sjèldpadde op. De ajds bekinde echte sjèldpadde vint me in 't Trias; hun fossiele zien gevoonde in China. Hun directe veurawwers waore log, herdisechtege reptiele die hun ribbe ziech ummer mie verbreide tot ze e sjèld vörmde. Dit waor al laank de gaankbaar meining oonder paleontologe. In 2013 woort e nui fossiel besjreve, bekind es Eunotosaurus, wat dees theorie oondersteunt. Geliekaardege, sjèlddragende fossiel reptiele waore al wel bekind, meh die leke minder op Sjèldpadde. De Sjèldpadde, hun veurawwers en hun fossiel sjèlddragende verwante weure Anapsida geneump.

Fysieke kinmerke

Sjèld(er)

Rögkpantser (carapax) vaan 'n sjèldpad. Bij väöl soorte zit 't pantser get aanders inein.

Alle sjèldpadsoorte oondersjeie ziech door 't höbbe vaan twie pantsers: e rögkpantser (carapax) en e boekpantser (plastron). In de volksmoond sprik me vaan sjèlder, meh biologe bedoele dao de versjèllende aoneingegreujde deile vaan 't pantser mèt (op 't nevestoond pleetsje zien de sjèlder vaanein gesjeie mèt e lientsje). De binneste laog vaan 't pantser is ummer vaan bein; de boetelaog is meistal vaan keratine ('t materiaol boe-oet ouch negel en veugelsnavele bestoon), meh bij de leersjèldpadde is dit väöl weiker en leerechteg vaan natuur. De pantsers zien gans vergreujd mèt 't gereemde vaan de sjèldpad, en allein de kop, de pu en de start steke oet. Väöl soorte kinne dat allemaol intrèkke en op die meneer zoe good wie ooneetbaar weure.

Liechaamsumvaank

De meiste sjèldepadde weure mer 10 tot 30 centimeter laank. Inkel groete soorte kinne wel langer es 'ne meter weure en e gewiech vaan hoonderde kilo's bereike.

Veurtbeweging

Reptiele beteikent "kroepers", en de kroepende beweging höbbe de sjèldpadde ouch. Ze bewege ziech "sloond" mèt de pu. Veural de aquatische soorte - dat zien de meiste sjèldpadde - höbbe dao veurdeil vaan; bij de in zie levende sjèldpadde zien de veurpu zelfs tot 'n soort peddele vergreujd. Bij 't zwumme deent 't pantser es steun veur de beweginge, woedoor wieneg energie gebruuk hoof te weure.

Op 't land is dees meneer vaan bewege evels nogal oonpraktisch; vaandao tot de sjèldpad dao zien spreekwäördeleke traogheid liet zien.

Waornummingsvermoge

Sjèldpadde kinne prima zien. In d'n duuster zien ze zelfs beter es lui, en euverdaags kinne ze kleure beter oondersjeie, umtot ze wie de meiste reptiele veer kleurreceptore in hun ouge höbbe. Griestinte zien evels lesteger. Hun ouge corrigere de brekingswèrking vaan water good, zoetot ze correk kinne zien wie wied 'ne vijand vaan ze aof is.

De reuk vaan de bieste is ouch good oontwikkeld. Dit orgaon is vaan 't groetste belaank bij 't vinde vaan ete, partners en pläötskes veur eier aof te zètte.

Sjèldpad Harrièt, die oongeveer 175 jaor aajd woort.

Levesdoor

Vaan sjèldpadde is bekind tot ze hendeg aajd kinne weure. Allewel tot dao-euver väöl stadslegendes circulere, moot me 'ne leeftied vaan 200 jaor veur 'n aontal soorte veur meugelek hawwe. De aajds bekinde sjèldpad, Tui Malila, in 't bezit vaan de keuning vaan Tonga, woort minstes 188 jaor aajd. Sjèldpad Timothy, mascotte vaan de Britse marine, haolde zeker 160 jaor; sjèldpad Harriet, die in 'nen Australische zoo leefde en volgens de euverlievering nog door Darwin is mètgenome, waor oongeveer 175 jaor aajd. In 't wèld weure de mieste bieste evels mer e paar decennia aajd.

Leefwijs

De sjèldpad besteit häören daag boete 't zeuke nao ete veural ouch aon 't ligke in de zon: bekaans alle soorte hawwe ziech daomèt bezeg. Daomèt hèlt ze, es kaajdbleujeteg bies, häör temperatuur op niveau en verzaomelt ze UV-B-straoling.

In weustes en in gemaotegde streike moot de sjèldpad ziech aon 't klimaot aonpasse. Väöl soorte hawwe 'ne winterslaop. E paar soorte trèkke ziech ouch bij groete hitte in de zomer trök.

Ete

Sjèldpadde zien gemeinelek omnivoor; ze ete neve 'nen houp plante beveurbeeld ouch insekte en vèsse. Mer inkel soorte zien echte carnivore of echte herbivore. Dèks is hun dieet hendeg gevarieerd, al is 't wel gefocus op calciumriek ete (wat natuurlek vaan belaank is veur 't oonderhawwe vaan 't pantser). Gelierde oonderzeuke nog hefteg wie sjèldpadde aon hun vitamine D3-behoofde koume.

Sjèldpadde höbbe allaank gein tan mie, meh höbbe doorloupende vlake op hun kaoke, woemèt ze 't ete vermaole. Allein de ajdste fossiel soorte höbbe tan.

Natuurleke vijande

Door hun panster gedèk höbbe sjèldpadde gemeinlik wieneg vijande, boete de jónge. Pasgebore jónge weure zelfs door krabbe en veugel bejaog, meh volwasse bieste höbbe allein alligators en vergliekbaar bieste tot hun vijande. Allein de mins bejaog häöm stèlselmaoteg.

Veurtplanting

Bij väöl soorte leve de mennekes- en vruiwkessjèldpadde in 't groetste gedeilte vaan 't jaor neet allein gesjeie, meh zelf in 'nen andere biotoop. Ze koume daan allein bijein in de paartied, dee bij soorte oet gemaotegde streke in 't veurjaor of in 't naojaor vèlt, en bij tropische soorte vaan de lochvochtegheid aofhenkelek is.

Alle soorte lègke eier; ovoviviparie wie bij sommege slange en herdisse kump neet veur. 't Aontal versjèlt per soort vaan ein à drei (Amboina-gehingsjèldpad) tot mier es hoonderd bij versjèllende ziesjèldpadde. De incubatietemperatuur vaan 't vruiwke bestump of 'n embryo mennelek of vrouwelek weurt. De eier weure ummer op 't land gelag, in e köjlke, en de bieskes spreke vaanoet de eier met hoeg geluudsjes oonderein aof wienie ze de eier opesloon. Heiveur höbbe ze 'nen eitaand, dee snel nao de gebuurde aofvèlt. Es ze oet 't ei koume kroepe de bieskes nao 't water, natuurlek oetgezunderd bij laandsjèldpadde. 't Geslachsriep weure vaan de jónge, die noets door de ma verzörg weure, doort jaore, en is aofhenkelek vaan de greuj vaan 't bies (en neet direk aon 'ne leeftied geboonde).

Sjèldpadde bij de mins

Es ete

Sommege sjèldpadde weure es delicates gezeen en intensief bejaog. Veural in Oos-Azië gebäört dit, oonder mie veur de snel greujende Chinese merret. Bekind is de sópsjèldpad. In recente tije heet dit tot probleme geleid, zuug oonder.

'n Roedwangsjèldpad, e populair hoesdier

In gevaangesjap

Väöl sjèldpadde weure in gevaangesjap gehawwe, soms op 'n soort farms, boe ze gefok weure veur minseleke consumptie, soms veur natuurbehajd, es back-uppopulatie (um oetsterve te veurkoume), soms es hoesdier. De roedwangsjèldpad is nog ummer e vrij populair hoesdier, al is ze recintelek minder verkoch: sjèldpadde leve laank en es ze groeter weure höbbe ze intensief verzörging en e groet aquarium nujeg. Doortot bezitters vaan sjèldpadde hun bieste ewegdoen zien hei en dao exotische populaties oontstande.

In de cultuur

In 't hindoeïsme is ein vaan de avatars (incarnaties) vaan de god Visjnoe 'n reuzesjèldpad. Oet de Griekse mythologie kint me Chelone, die door Zeus in 'n sjèldpad veranderd woort umtot ze neet op 't houwelek vaan Zeus en Hera waor. In de popcultuur kint me de Teenage Mutant Ninja Turtles, 'n soort supersjèldpadde die 't iers in stripbeuk en later in 'n tv-serie tege criminele opnaome.

Bedreiging door de mins

Väöl sjèldpadsoorte weure bedreig door minseleke oorzake. Boete bejaoging (zuug bove) kin dat koume door destructie vaan hun leefumgeving (de echte karètsjèldpad, door strandtoerisme; de Abingdonsjèldpad, door euverbegraozing door geite), of door vervojling (ziesjèldpadde ete wel stökker plastic op mèt de idee tot 't kwalle zien).

Extern links

• Stichting Schildpad (Nederlands)
• Internationelle Schildkrötenvereinigung (ISV) (Duits)
• Turtle Trax - Site euver ziesjèldkróddele (Ingels)
• ESF - Site die ziech bezeghèlt mèt reptiele in Europa (Ingels)