Sjoekelaat
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Sjoekelaat (plaatsjelik aoch sjókkelaat geneumd) is lekkesj dat bereid waert oet cacao en soeker. Allewiel waert 't uëver de ganse welt gemakt en gegaeëte, meh d'r ieësjte sjoekelaat woert mieë es 3000 jaor geleije gemakt i Centraal-Amerika en Mexico doer Indiaanse sjtamme wie de Maya's en de Azteke. De benaming sjoekelaat is dan aoch aafgeleid oet 't Nahuatl van 't woeërd xocolātl, dat "bitter water" betaekent. I Nederland en op 't Belsj waert sjoekelaat gemaenlik verkriëge in d'r vorm va raepe of verwirkt i producte wie bonbons, kook en sjloek.
't Lekker geveul bie 't aeëte va sjoekelaat kump doerdat 't sjmiltpunt get liëger ligkt dan de temperatuur van 't lief, woeëdoer 't in d'r mónd sjmilt. Aoch bevat 't theobromine, cafeïne en tryptofaan, sjtóffe die 'n effek op de herses kinne höbbe.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Sjoekelaat woert in 't begin allaen gekind in drinkbare vorm. De Azteke drónke 'ne sjoekelaatdrank, dae ze xocolatl neumde. Dizze bittere en pikante drank, dae meujighaed taeëge zou gaoë (doer de cafeïne in d'r cacao), besjouwde ze es kosbaar en es 'ne drank van de gode. Cacao woert verbónge mit Xochiquetzal, de godin van de vröchbaarhaed. D'r ieësjte Europeaan dae d'r drank preufde waor d'r Sjpanjaard Hernán Cortés, dae de cacaoboeëne i 1528 nao Sjpanje brach. De Sjpanjaarde dege soeker d'rbie. I 1585 woert sjoekelaat vuur 't ieësjt op commercieel sjaol va Vera Cruz nao Sevilla verveurd. In de 17e ieëw waor sjoekelaat e luxeproduk dat vuural benótst woert doer d'r adel. De Sjpanjaarde kósse de bereiding va sjoekelaat bekans 'n ieëw lang gehaem haote.
Sjoekelaat woert i Nederland en op 't Belsj bekind ómdat 't mitraesde mit d'r hertog Alva. Vervolges óntsjtinge i Nederland koffie- en sjoekelaathoezer. In de 18e ieëw raakde sjoekelaat aoch in anger Europese leng gewild. De ieësjte sjoekelaatfabriek verrieës i 1728 in Ingeland. Vanaaf 1760 kaome d'r fabrieke in Duutsjland en Frankriek. D'r Nederlandse chemicus Conrad van Houten sjlaagde in 1828 d'rin óm cacaomassa doer paersing i vèt en poejer te sjeije. D'r ieësjte aeëtbare sjoekelaat zou in 1847 gemakt zieë doer d'r Brit Joseph Fry.
Productie en bereiding
[bewirk | brón bewèrke]'t Wichtigste besjtanddael va sjoekelaat (cacao) is 't zaod van de cacaobaom: de cacaoboeëne. Cacaobäöm kómme vuur in tropische gebede; Wes-Afrika is in 2005 mit 72,4% van de totaal weltproductie de groeëtste cacaoproducent gevolgd doer Zuudoeës-Azië mit 14,9% en Latiens-Amerika mit 12,7%.
Naodat de cacaoboeëne zint geplökt waeëre ze gefermenteerd en gedruuëgd. Ze waeëre vervolges i jute bule van óngevaer 70 kilogram geëxporteerd. Bie aakóms waeëre de boeëne van diverse oersjpróng gemiesjd, óm vuur 'ne egale sjmaak te zörge. Nao de raeniging waeëre de boeëne op 'n temperatuur tót 140 °C geruuësterd in driejende trómmele. De temperatuur en doer bepale vuur e groeët dael wie d'r cacao oetindelik zal sjmake. De geruuësterde boeëne gónt vervolges doer 'ne braeëker: d'r dop braeëkt aoëpe en waert eweggeblaoëze zoeëdat allaen de kaer nib uëverblieft. De kaere waeëre in de cacaomuëles fiengemale tót 'ne dieke vaste pasta. Dit haesjt d'r cacaomassa. Oet dit produk kint 't vèt ónttrókke waeëre. Dat haesjt de cacaobótter. D'r dieke, hèlle klómp dae uëverblieft, waert vermale tót magere cacao, of cacaopoejer. Dit cacaopoejer is nog bitter en is i Nederland en op 't Belsj in d'r handel verkriegbaar.
De productie va sjoekelaat begint mit 't miesje van de gróndsjtóffe: cacaomassa, cacaobótter en soeker. Sóms waert dao aoch waal vanille biegedaoë. Vuur milksjoekelaat waert aoch milkpoejer biegedaoë. Witte sjoekelaat besjtaet oet väöl soeker, milkpoejer, cacaobótter, meh zónger cacaopoejer.
Consumptie en toepassinge
[bewirk | brón bewèrke]In Europa woeëne wiedoet de maeste consumente va sjoekelaat en anger cacaoprodukte. 't Land woeë de maeste sjoekelaat waert gegaeëte is Zjwitserland mit 11,4 kilogram per persoeën per jaor. 't Veraenigd Kuëninkriek en 't Belsj sjtónt aoch in de tóp drie mit resp. 9,5 en 8,7 kilogram. Anger leng mit väöl sjoekelaatconsumptie zint Duutsjland, Ierland, Daenemarke, Noorwege, Oeësteriek en Pole. De Veraenigde Sjtate make dit lieske aaf mit óngevaer 5,4 kilogram per persoeën per jaor.
't Belsj is weltwied bekind óm ziene sjoekelaat en dan in 't bezónger óm zien pralines (bonbons). Vuur väöl boetenlendse toeriste huurt pralines kaope dan aoch bie e bezeuk aan 't Belsj. Praline woert i 1912 op 't Belsj doer de bekkesj va sjoekelaatproducent Neuhaus oetgevónge en nörges op de welt vingt me zoe'n versjeijenhaed aa pralines. Op 't Belsj sjtaet aoch de groeëtste sjoekelaatfabriek van de welt, de fabriek va Barry Callebaut i Wieze.
Nederland kint 'n aantal typische toepassinge va sjoekelaat. De maes bekinde zint hagelsjlaag, vlokke en sjoekelaatpasta es broeëdbelèk en negerzoene. Tiedes 't Sinterklaosfieës waert 't in d'r vorm va lettesj, munte en sigarette verkoch en tiedes Paosje in d'r vorm van eiere en paosjhaze.
