Schiermonnikoogs
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Schiermonnikoogs is 't Fries dialek vaan 't Nederlands eiland Schiermonnikoog (provincie Friesland). 't Weurt algemein gezeen es e dialek vaan 't Westerlauwers Fries ('t Fries wat in Nederland weurt gesproke); daovaan is 't daan, same mèt 't Hindeloopers en 't Wes- en Oos-Terschellings, eint vaan de sterks aofwiekende dialekte. De taol weurt nog mer door 'n klein gróp eilanders gesproke.
Oonderzeuk en plaots binne 't Fries
[bewirk | brón bewèrke]Sinds d'n twieden hèlf vaan de negentienden iew heet me 't Schiermonnikoogs dialek oonderzoch. Johan Winkler naom 'n vertaoling op in zie Dialecticon (1874), mèt 'n oetgebreide inleiding. Dao-in stoon väöl conclusies die me allewijl neet mie deilt, meh ouch dinger die taolkundege nog ummertouw aonnumme. Heer herkós de taol es Fries meh wouw 't neet rekene tot 't Westerlauwers Fries vaan de vaste wal. Ieder zaog heer e verband mèt 't (toen ouch al gooddeils oetgestorve) Oosterlauwers Fries. Ouch meint heer tot de taol vaan 't eiland minder oonder Hollandsen invlood heet gestande (dit sjijnt entans deils zoe te zien). Winkler gief gein taolkundege details um zien beweringe te oondersteune.[1]
Ouch professioneler wèrkende oonderzeukers nao Winkler höbbe ziech euver de positie vaan 't Schiermonnikoogs geboge. Bepaolde Westerlauwerse innovaties, wie de vörm ta 'touw, tot' en sa 'zoe', zien op 't eiland neet doorgeveurd en to respectievelek so gebleve. Wijer is 't vocabulair hei en dao get oosteleker (zuug oonder), meh dat kin ouch good aon Groningsen invlood weure touwgesjreve. In eder geval is 't Schiermonnikoogs wel ins door leke, beveurbeeld door Jan en Annie Romein, veur e Gronings dialek gehawwe.[2]
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]De dudelekste versjèlle vint me in de klaanklier. E subtiel versjèl woort heibove al geneump, op nog väöl aander punte heet 't Schiermonnikoogs de Aajdfriese klaanke fundamenteel aanders oontwikkeld es de dialekte vaan de vaste wal. Dees versjèlle make 't bezunder lesteg veur Frieze vaan de vaste wal um 't eilander dialek te volge.[1][3]
Vocaole
[bewirk | brón bewèrke]'t Schiermonnikoogs is wie mie Nederlandse en Friese dialekte extreem riek aon subtiel versjèllende klaanke, boe-oonder ouch väöl diftonge. Triftonge kint 't dialek evels neet, in tegestèlling tot bepaolde tongvalle vaan de vaste wal. In plaots vaan Standaardfries moai 'sjoen' zeet me hei meui.[4]
Wie 't lèste veurbeeld al aongief, kump in 't Schiermonnikoogs umlaut op de lang o veur, of beter gezag: spontaan palatalisatie, want in tegestèlling tot echten umlaut heet 't versjijnsel geinen trèkker nujeg. Dit kump in väöl mie dialekte veur. Rigoureuzer is de palatalisatie vaan de oe, die euveral úe is gewore.
Consonante
[bewirk | brón bewèrke]Wie de vocaole beie ouch de Schiermonnikoogse consonante minder meugeleke combinaties es de Standaardfriese. Clusters vaan 't typ CCV (twie consonante en daan eine vocaol) gief 't in 't Fries 50, in 't Schiermonnikoogs mer 31.[3]
't Schiermonnikoogs is, neve 't Amelands, eint vaan de lètste dialekte boevaan sommege sprekers de -d en -b aon e woordind stumhöbbend oetspreke (dus ouch ech es [d] en [b]). Heidoor weurt versjèl gemaak tösse kob 'kokmiew' en kop. Vreuger waor dat wijer verbreid; roond 1900 moot 't ouch in 't Fries vaan de vaste wal nog te hure zien gewees.
De cluster sk- weurt op Schiermonnikoog (wie op Terschelling meh aanders es op 't Fries vasteland) gerealiseerd es sch-: schip 'sjeep'. Oongetwiefeld is dit e gevolg vaan zuieleken invlood.
Wie in alle Friese dialekte kin de r gemekelek ewegvalle es ze door 'nen aandere consonant weurt gevolg. In 't Schiermonnikoogs heet dat soms wel 'n palatalisatie tot effek: woord, in 't Fries woard (oetgesproke es woad), is hei wês.
't Eilander dialek heet (weer wie op Terschelling) soms tsj- boe 't Standaardfries ts- heet (tsjies 'kies' in plaots vaan tsiis).[5]
Vörmlier
[bewirk | brón bewèrke]Bezunder veur 't Fries is tot me op Schiermonnikoog nog versjèl tösse manneleke en vrouweleke wäörd maak, boe dat op de vaste wal en de aander wadde-eilen (wie in 't Hollands) is verdwene. Dit versjèl kump trök in de aonwiezende veurnaomwäörd en in de adjectieve. De aonwiezende veurnaomwäörd veur kortbij zien woonderlek genóg dezelfde wie in 't Limbörgs: deze auto, dees fyts (fyts is in dit dialek dus vrouwelek), dit ben ('keend'). Veur wiedaof zeet me: die auto, jò fyts, dat ben. Bij adjectieve weurt, wie in 't Nederlands meh aanders es in de mieste soorte Limbörgs, versjèl tösse sterke en zwake verbuiging gemaak. In allebei is versjèl tösse mannelek en vrouwelek te oontdèkke:[6]
|
In raiden auto |
De raide auto |
De miervoudsvörming is in 't Schiermonnikoogs e stök complexer es in 't Standaardfries. Zjus wie in 't Limbörgs bepaole de woordgeslachter wat veur miervoud e woord krijg. Manneleke en oonzijege wäörd krijge e miervoud op -en of -s, vrouweleke e miervoud op -e. Oetzunderinge koume evels bij alle geslachte veur.[7]
Uniek in Nederland (en Vlaondere) is tot 't Schiermonnikoogs gein verkleinwäörd kint. 'Menneke' weurt gewoen lytje man. Inkel in e paar versteinde vörm of lienwäörd oet aander dialekte koume nog verkleinwäörd veur, zoonder verkleinende beteikenis evels: mutjen 'tant' petjen 'patsj'.[8]
De werkwäörd vaan 't Schiermonnikoogs versjèlle neet wezelek vaan die oet 't Standaardfries. Ouch hei kint me sterke en zwake werkwäörd, mèt de lèste verdeild in twie klasse (op -e en op -je). 't Opvallendste is d'n oetgaank -ste veur de twiede persoen inkelvoud: falle - do falste, werke - do werkeste tege Standaardfries falst en wurkest.[9]
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]'t Vocabulair vaan 't Schiermonnikoogs liekent väöl op dat vaan 't Standaardfries. 'n Awwerwèts woord wie hos 'peerd', wat me op Terschelling huurt, kin me op Schiermonnikoog neet: dao is 't hynjer, wat euvereinkump mèt hynder oet de standaardtaol. E belaankriek versjèl is wel swiin veur 'kuusj'. Alle Friese (en Stadsfriese) dialekte höbbe heiveur barch of variaties. 't Woord swiin wijs op Groningsen invlood.[10]
Conservatie en cultivatie
[bewirk | brón bewèrke]Winkler rapporteert in 1874 nog tot 't dialek door de ganse eilander bevolking weurt gesproke. Wel zien de sprekers twietaoleg mèt 't Nederlands, um mèt lui vaan boete te kinne praote.[1] Allewijl is de situatie totaol aanders: alle bronne zègke tot 't dialek mèt oetsterve weurt bedreig. Nog mer wieneg lui en nog väöl minder joongere zouwe 't spreke. In 2002 woort gemeld tot 't nog 'in inkel gezinne aon kinder woort doorgegeve.'[3] In 2008 woort hei specifiek oonderzeuk nao gedoon; dees studie heel 't aontal sprekers op 60. Nog twie tieners zouwe in de taol weure opgetrokke.[11] Sinds de jaore 1970 weure op 't eiland cursusse aongeboje;[12] de eilanders spreke evels dèks gei dialek tege lui die zoe'n cursusse höbbe gedoon.[11] Es oerzake veur 't verval weure de koms vaan 'n zievaartsjaol en 't massatoerisme geneump.[11]
Veur 't klein dialek wat 't is heet 't Schiermonnikoogs 'n groete literatuur. Versjèllende eilanders höbbe gediechte drin gesjreve; aandere maakde verhaole of vertaolde aanderstaolege literatuur. Zoe'n tekste weure väöl gebruuk bij de geneumde dialekcursusse en zien gebundeld in 't Schiermonnikeiger Lôzbúek.[13] In 2010 woort op 't eiland de Taalroute geëupend: e paad in de duine laanks steine boe-op versjèllende Schiermonnikoogse gediechter stoon.[14]
In 2002 zien twie dictionaire versjene: eine vaan de cursusleister op 't eiland en eine vaan de Fryske Akademy.[15]
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]- Mathilde Jansen en Marc van Oostendorp, Taal in stad en land: Taal van de wadden, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2004. Geciteerd is ummer de pdf-versie, boevaan de paasjnommers kinne aofwieke vaan de oetindeleke gedrökde versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ 1,0 1,1 1,2 'Schiermonnikoog' in 't Dialecticon op de website vaan de Bibliotheek der Nederlandse letteren.
- ↑ J. en A. Romein, De lage landen bij zee, 1940. Geciteerd in A.A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde: p. 29.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Pieter Duijff, Taal in stad en alnd: Fries en Stadsfries, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2002: p. 20.
- ↑ Jansen en Oostendorp: pp. 27-30.
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: pp. 21-6 (gelt veur de ganse paragraaf, oetgezunderd d'n iersten alinea).
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: pp. 37-8. N.B.: de veurbeelder zien lètterlek oontliend aon dit werk.
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: pp. 38-9.
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: p. 41.
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: pp. 43-5.
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: p. 34.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Nu.nl - 'Schiermonnikoogs dialect sterft uit'
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: p. 65
- ↑ D. Fokkema (red.), Schiermonnikeiger Lôzbúek, Leeuwarden, Afûk, 1979.
- ↑ Schiermonnikoogs.nl - Taalroute
- ↑ Jansen en Van Oostendorp: pp. 65.