Wes-Terschellings

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Wes-Terschellings (otoniem Westers, Standaardfries Westersk of Skylgersk) is e dialek vaan 't Westerlauwers Fries wat weurt gesproke in en um 't dörp West-Terschelling op 't Nederlands eiland Terschelling. 't Liek bezunder sterk op 't Oos-Terschellings, meh de twie weure in de dialectologie gemeinelek apaart behandeld. De versjèlle mèt 't Fries vaan 't vasteland zien aonzienelek, al kin me op de vaste wal Terschellingers euver 't algemein wel verstoon.

Historie en vörming

Vaanajds waor gans 't kösgebeed vaan 't huieg Nederland Friestaoleg, dus ouch Terschelling. In 1396 evels pakde de Hollenders in 'nen oorlog tege de Frieze 't eiland, wat tot 1942 Hollands zouw blieve. 't Hollands eilandbestuur waor gevesteg in 't dörp Midsland, wat door de iewe heer zien eige Hollands dialek zouw oontwikkele ('t Midslands). Op de wes- en ooskant vaan 't eiland bleef me wel Fries spreke. Door hun positie in de ziehandel hadde de Terschellingers wieneg contak mèt de Frieze vaan 't vasteland, meh te mie mèt de Hollenders, Ingelse en Scandinaviërs. 't Hollands heet dujelek zien spore naogelaote in zoewel 't vocabulair es de klaanklier.

In d'n twintegsten iew begós 't gebruuk vaan 't Westers (en ouch 't Aasters) trök te loupe. Al in de jaore daarteg maakde me ziech zörg tot de joongere de taol zouwe verliere, en nao d'n Twiede Wereldoorlog sjeide de mieste awwers gans oet hun kinder drin op te trèkke. Door 't hendeg touwgenome belaank vaan 't toerisme waor kinnes vaan 't Nederlands ouch belaankrieker gewore, dewijl me ziech mèt 't eige plat zelfs op de vaste wal al neet mie meinde te rèdde. Nao 'n sjatting oet 2004 spraoke toen nog zoeget 400 lui 't plat, die evels in groete mierderheid awwer lui waore. 't Westers löp daodoor risico um in de kortbij touwkoms oet te sterve.

In jaore tachteg kaom e Woddenboek fan et Westers oet vaan de hand van Martha van Wichen-Schol, meh väöl mie es 'n oetgebreide woordelies is dit neet. 'nen Oetgebreide, ech wetensjappelek oonderlagten dictionair besteit anno 2020 nog ummer neet. Ouch oonderwies in 't dialek, wie dat in 't ooste vaan 't eiland wel weurt gegeve, beujt me in Wes-Terschelling neet aon.

Klaanklier en spelling

't Wes-Terschellings kint e paar klaanke die in 't Standaardfries neet veurkoume. De spelling wiek naovenant aof, umtot ze in 't Fries oonbekinde klaanke moot weergeve. De dialekspelling is ouch fonetischer, d.w.z. perceizer in 't weergeve vaan de spreektaol. Zoe klink 't Wes-Terschellings woord ôd ('aajd') perceis 'tzelfde wie 't Standaardfries âld. 't Teike â weurt in dit dialek gebruuk veur 'nen oongeroonden achtervocaol [ɑː] lân 'land' (in 't Standaardfries ouch lân gespèld, meh dao wie lôn oetgesproke). 't Kort equivalent daovaan is à. Ouch kint 't Westers ope en touw variante vaan de e en o, die respectievelek weure genoteerd es è, ò (ope) en é, ó (touw). Tot slot kint 't dialek nog 'n gerunde haafope veurklinker ö. De û weurt in 't Wes-Terschellings daan weer neet gebruuk: veur de klaank deen ze weergief ([u]) spèlt me ummer oe. 'nen Diftong dee 't Standaardfries neet kint is ae, oetgesproke wie [aə].

Wie me bove oet 't veurbeeld vaan ôd al kin zien, weure stom consonante weggelaote; neve de -l- gelt dat ouch veur de -r- (east 'iers', Fries earst). De [x] aon 't woordind weurt es -g gesjreve, boe 't Standaardfries -ch gebruuk (trog 'door' tegeneuver troch).

E klaankversjèl wat vrij snel opvèlt is de sch- aon 't woordbegin, wie in 't Aasters en 't Schiermonnikoogs. 't Fries vaan de vaste wal heet dao consequent sk-; de cluster [sx] kump dao gaaroet neet veur. Wijer vèlt op tot de /-n/ aon 't ind vaan 't woord soms in -ng is veraanderd, wie me dat oet sommege Hollandse en Braobantse dialekte kint (snjong 'zaoterdag', Fries sneon; hoeng 'hoond', Fries hûn), en kint 't gevalle vaan breking boe 't Standaardfries dat neet heet (snjong; jeaf 'leef', Fries leaf). Typisch veur 't Westers (en neet veur 't Aasters) is de veraandering e > o in wäörd wie bòn 'keender' (Fries bern) en borg ('berg', Fries berch). Verkleinwäörd die in 't Standaardfries op -tsje oetgoon, höbbe in 't Westers -tse: lântse 'lendsje' (Fries lântsje).

Vocabulair

't Wes-Terschellings kint e paar lexicaol versjèlle mèt 't Fries vaan de vaste wal. Opvallend zien oonder mie femiliewäörd wie ta ('pa', Fries heit) en poeë ('ama', Fries beppe), die me (in d'n eine of aandere vörm) in diverse dialekte roond de Waddezie en de veurmaolege Zuierzie. Wijer invlood vaan boete is te vinde in e woord wie kiwyt ('kievit', Fries ljip). Soms bewoert 't Westers evels zjus aw wäörd die op 't vasteland verdwene of hendeg awwerwèts zien, wie hos ('peerd', Fries hynder, verawwerd hoars).

Bronne

Dit is artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Friestaoleg artikel, en wel in dees versie.

Extern links

De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Westers