Oos-Terschellings

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Oos-Terschellings, ouch bij zien otoniem Aasters geneump, is 't Fries dialek wat me vaanajds sprik in 't ooste vaan 't Nederlands eiland Terschelling: in 't dörp Hoorn, de gehuchte Lies en Oosterend en 't oostelek deil vaan Formerum. 't Liek sterk op 't Wes-Terschellings of Westers, wat op 't westelek ind vaan 't eiland weurt gesproke, meh weurt in de dialectologie gemeinelek apaart behandeld. Vaan 't Fries op 't vasteland versjèlt 't vrij sterk, meh euver 't algemein kinne Terschellingers en Frieze ziech oonderein wel verstoon. 't Aasters weurt veural nog door de awwer generatie gesproke en weurt zoedoende sterk in zie voortbestoon bedreig.

Historie en vörming

Vaanajds waor gans Terschelling, wie de aander Wadde-eilen, Friestaoleg. In 1396 vereuverde de Hollenders 't eiland, wat tot 1942 Hollands zouw blieve. Es gevolg heivaan naom 't contak mèt 't nog vrij vasteland aof. Daobij raakde Midsland, 't bestuurscentrum vaan Terschelling, door de iewe heer Hollandstaoleg. Aon 't westelek en oostelek ind vaan 't land gebruukde me dit Midslands ouch in de communicatie mèt Nederlandstaolege, meh heel me oonderein wel vas aon 't eige dialek. Zoe oontstoonte twie ing verwante meh apaarte dialekte, die ziech mèt en mèt ouch vaan 't Fries op 't vasteland eweg oontwikkelde.

Oondaanks 't klein aontal sprekers bleef dees situatie iewelaank stabiel. Zelfs in 't twietaoleg Formerum kós me volgens de verhaole aon d'n eine kant vaan de weeg de boere Midslands, aon d'n aandere kant vaan de weeg Aasters hure praote. Pas in d'n twintegsten iew begós 't aontal sprekers trök te loupe, en nao d'n oorlog sjeide awwers massaol oet hun kinder in 't dialek op te trèkke. Neve de liege status en touwgenome belaank vaan 't oonderwies laog dat ouch aon de groete rol vaan 't toerisme. Wel kaom hei in de jaore zeventeg 'n tegebeweging op gaank die op de res vaan 't eiland oontbraok. Toen begóste hei de Aaster Jompraters ('Oos-Terschellingse Aovendpraoters') biejein te koume, mèt es doel 't dialek es spreektaol levendeg te hawwe.

Wie in 1980 't oonderwies in 't Fries in de provincie verpliech woort, kreeg Terschelling dao vrijstèlling vaan umtot de dialekte dao te väöl vaan 't Standaardfries versjèlle. De sjaole in Hoorn geve sindsdeen e deil vaan de lesse in 't Aasters, in tegestèlling tot de aander sjaole op de Wadde-eilen die niks aon 't dialek doen. Ouch zien opsjrifte in 't dialek populair. Zoe weurt 't Aasters allewijl neet väöl mie es ierste taol gesproke, meh höbbe nog wel gans get middelbaar en joonger lui kinnes devaan. 't Aontal vleujende sprekers laog anno 2018 nao sjatting op get mie es 100.

Klaanklier en spèlling

De ope en geslote o, die in 't Fries, 't Limbörgs en diverse aander streektaole veurkoume, weure in 't Oos-Terschellings aanders gerealiseerd. De ope variant klink al get geslotener ([o̞], wie in rodde 'ruifke'), de geslote variant weurt oontrund tot [ɤ] (do 'diech'). Bij de allerajdste sprekers huurt me nog wel 'nen daarde variant, wienie de o op 'n korte a trökgeit. Bij de mieste sprekers is dee klaank in de gewoen ope o opgegaange (kot 'kat' is dus [kɒt] of [ko̞t]). Merk op tot 't gei versjèl in spèlling gief.

Wie 't Standaardfries kint ouch 't Oos-Terschellings neusklaanke die zien oontstande oet 'n opvolging vaan VnC (vocaol - n - aandere consonant). Ze klinke evels wel aanders es op de vaste wal, ieder wie me op groond vaan de etymologie zouw verwachte. Tegeneuver 't Aasters mins [mĩ:s] steit 't Fries minske, wat wie ['mẽ:skə] weurt oetgesproke. Evezoegood is oet [õ:] neet [ũ:] gewore (bons 'boonk' tegeneuver Fries bûns) en oet [œ͂:] neet [ø̃:] (gunst 'göns' tegeneuver Fries geunst).

De spèlling vaan klaanke die zoewel in 't Aasters wie in 't Standaardfries veurkoume is neet ummer dezelfde. 't Etymologisch versjèl tösse â en ô weurt in de Aasterse spèlling neet in iere gehawwe. Ôd (Aasters) en âld (Standaardfries) klinke zoedoende 'tzelfde. De klaank [u] weurt ummer wie oe gesjreve, dewijl dat in 't Fries, obbenuits op etymologische grun, dèks û is. 't Teike ú weurt allein gebruuk veur de korte [y]; de lang [y:] weurt wie uu gesjreve. Deze klaank treujt dèks op de plaots vaan 'n Standaardfriese û op: huus 'hoes' (Fries hûs).

Oet dit lèste kin me dus opmake tot de lang [u:] in 't Terschellings nao veure is gekoume. 't Gief nog talloes aander systematische klaankversjèlle, veural bij klaanke die al in 't Aajdfries gebroke waore. Zoe is oet Aajdfries liucht in 't Oos-Terschellings jecht gewore (tegeneuver Standaardfries ljocht en Schiermonnikoogs jiet).

In 't Oos-Terschellings koume diverse diftonge en triftonge veur die 't Standaardfries neet kint, of allein kint es allofone vaan aander klaanke. Zoe kint 't de ae, die weurt oetgesproke wie 'n aa mèt naoslaag ([a.ǝ]). 'nen Aandere centrerenden diftong is [ɔ.ǝ] wie in foale 'veule'. 't Standaardfries heet dao dèks 'n ô (fôle), meh in 't noorde vaan 't Kleifries, kortbij Terschelling, kump die klaank (oonder naoventrint dezelfde condities) ouch veur. Ouch weurt 't aajd versjèl tösse aau [a:u] en ou [ɔu] sterk in iere gehawwe. (In 't Fries weurt 't vaanajds ouch veurgesjreve, meh koelek eine hèlt ziech dao nog aon.) Ouch de klaank [e:u], gesjreve wie eau(w), kump in 't Aasters veur (schreauw 'sjriew'); 't Standaardfries heet op die plaots miestens iu. 't Aasters heet eigelek mer einen dreiklaank, die nogal get variatie touwliet en die naoventrint ouch aanders kin weure gesjreve: uau ~ uou [ua.u ~ uo.u] (wie in schruauwen/schruouwen 'gesjreve').

In de consonante vèlt op tot 't Oos-Terschellings, wie 't Wes-Terschellings en Schiermonnikoogs, de cluster sk- in sch- [sx] heet veraanderd, wie 't Nederlands. Deze cluster kump in 't Fries vaan de vaste wal neet veur (schip 'sjeep' tegeneuver Fries skip). Ouch wie in 't Wes-Terschellings weure de -l- en -r- neet gesjreve boe ze neet (mie) klinke: east 'iers' (Fries earst), ôd 'aajd' (Fries âld), hos 'peerd' (verawwerd Fries hoars, modern hynder).

Verkleinwäörd goon nao alveolair klaanke oet op -tsje, wie in 't Standaardfries, en neet op -tse wie in 't Wes-Terschellings. Daorum zeet me hei hontsje 'henneke' (Fries hântsje, Wes-Terschellings hòntse).

Vocabulair

't Oos-Terschellings kin e hemfelke wäörd die op de vaste wal neet weure gebruuk. Euver 't algemein zien dat dezelfde die 't Wes-Terschellings ouch gebruuk, en e groet deil daovaan vèlt in 't wijer verband vaan Zuierziedialekte. Dujelek zuut me dat bij femiliewäörd wie poeë 'ama' (Fries beppe) en tae 'pa' (Fries heit); pae 'ampa' liek daan weer mie op 't Fries pake. Tege de kievit zeet me op Terschelling kiwyt, op z'ch Hollands, dewijl dee vogel op de vaste wal ljip hèt. Soms kint 't dialek zjus weer awwer erfwäörd die op 't vasteland zien verdwene of awwerwèts klinke, wie hos (zuug bove).

De Aaster Jompraters höbbe ziech door de jaore heer ingespanne um diverse neologismes te verzinne veur nui ingeveurde zakes. Umtot de gemeinsjap klein is, kinne die nog rillatief succesvol zien en in 't alledaogs spraokgebruuk weure opgenome. Veurbeelde zien knipjecht 'teslamp', koesbroek 'panty' en kôdekos '(èllentrikke) ieskas'.

Cultivatie

De ierste publicatie deils in 't Aasters waor 't Schylgerlaner Leisboek oet 1935. Hei-in waore tekste in alle drei de dialekte vaan 't eiland opgenome. In de jaore zeventeg naom de activiteit roond 't dialek sterk touw. Zoe versjeen in 1976 'nen dictionair vaan 't Oos-Terschellings. Roond dezelfden tied kaome de Aaster Jompraters op (zuug bove), die 't dialek ouch wel veur literair doele gebruke. Zoe woort in 2018 e speul vaan Molière in vertaoling opgeveurd. Alle veurstèllinge waore al maonde vaan teväöre oetverkoch.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderend Friestaoleg artikel, en wel in dees versie.