Oerknal

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

D'n Oerknal of Urknall, ouch wel de big-bangtheorie, is de poppelaire benaoming vaan de kosmologische theorie die op force vaan de algemein rillativiteitstheorie 't aonnömmelek maak tot zoen 13,8 mieljaard jaor geleie 't universum is oontstoon oet e gans heit pönt (ca. 1028 K), mèt 'n bekans oonindeg groete diechheid ('n diechheid die daorum 'n singulariteit weurt geneump).

Tegeliekertied mèt d'n oerknal zawwe tied en ruimde zien oontstande. 't Is mathematisch te formulere wie 'n dreidimensionaal ruimde oontsteit oet e pönt, mer neet visueel veurstèlbaar. 't Beeld vaan 'n analoog twiedimensionaal ruimde hölp evels: 't oppervlaak vaan 'n bol die opzwelt vaanoet e pönt. Dat oppervlaak is gekromp, 't heet gein ran en 't is neet indeg; eigesjappe die 'n dreidimensionaal ruimde ouch kèn höbbe. Aon 't beeld vaan 'n ballon die opgeblaoze weurt, is 't begrip inflatie oontliend.

In tegestèlling tot wat de naom vaan 't begrip lieket te zègke, goof 't geine wèrkeleke knal. 't Goof naomelek ouch gei geluid. D'n oerknal waor 't begin vaan tied, ruimde, materie en energie. Dat alles woort op oonverklaorbaar wijze gesjaope oet 'n singulariteit boe-in gein illeminte veurkaome.

Theorie

In de zèsteger jaore vaan de 20e iew oontdèkte weitesjappers de echo vaan d'n oerknal in de vörm vaan straoling oet de achtergroond vaan de ruimde. Dees weitesjapper vörmde same 'n theorie euver wat dao gebäörd zaw motte zien bij de geboorte vaan 't hielal.

Wie 't hielal nog gans klein en heit waor zaw 't volges dees weitesjapper oetein motte höbbe gezat en naom de hendeg klein wieväölheid materie touw tot 'n klein mer greuiende kosmos. 't Goof massa's materie en antimaterie die mekaar vernietegde bis 't momint tot 't nog e klein bitsje materie goof. Wie 't hielal begos aof te keule vaan dees energie-oetbarsting begoste subatomaire deilkes ziech same te veuge, mer 't däörde nog 380.000 jaor veurtot elektrone en protone ziech koste vereinege bis atome. Groete waterstofwolke vörmde ummertouw diechtere massa's die door de zwoertekrach woorte samegepeers, bis de waterstofatome in de kèrn samesmolte tot helium. Daobij kaom energie vrij die dees stare leet sjijne. Wie 'n deil daovaan explodeerde en veraanderde in supernovae oontstoonde zwoerdere atome. Die zwoere atome zawwe de basis gaon vörme veur 't hielal wie 't d'r noe oetzuut.

De theorie vaan d'n oerknal stamp oet de viegteger jaore vaan de vörege iew en vörmp allewijl de basis veur de meis breid gedrage weitesjappeleke consensus roontelum 't verklaore vaan 't oontstaon vaan 't hielal.

Volges de Oerknal-theorie is eus mèlkweeg oongeveer 10 bis 15 mieljaar jaor aajd.

Allewijl oonderzeuk

't Gief nog väöl oondudelekhede euver d'n Oerknal. Noatot de Ruimtetelescoop Planck vaan de Europese Ruimteveertorganisatie ESA in 'n lissajousbaon um L2 is gebrach in 2009, op zoe'n 1,5 miljoen kilometer aofstand vaan de Eerd, is heer begos kosmische achtergroondstraoling te mete. Dit is de wermtestraoling die kort nao 't ontstoon vaan 't heelal met de oerknal is oetgezonde en noe pas, mie es 13,7 miljard jaor later, uzze regio vaan 't heelal bereik. De temperatuur vaan de achtergroondstraoling is in deen tied gedaald tot 3 K.

De missie vaan de Amerikaanse James Webb-ruimtetelescoop besteit oet de volgende doele: 't Opvaange vaan leech vaan de stare en starestèlsels die kort nao d'n Oerknal gevörmp zien; 't bepaole wie die ajdste starestèlsels zien geëvolueerd; de vörming vaan nui mèlkweegstèlsels observere; en de fysische en chemische samestèlling vaan starestèlsels wied eweg mete en de meugelekheid vaan 't bestoon vaan leve oonderzeuke. Dezen infraroedtelescoop steit gepland veur lancering in begin 2021.

Brónne

De Nederlandstaolege introductie vaan 't Wikipedia-artikel Oerknal
Michael Wood & Peter Furtado, 1001 Historical Days That Shaped Our World (2012), p. 22
't Artikel Ruimtetelescoop Planck
't Artikel James Webb-ruimtetelescoop
't Artikel Mèlkweeg