Naar inhoud springen

Netuurramp

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Sint-Joasters. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


Sjaaj van 'n euverstruiming.
'nen Tornado.
Sjaaj op Haïti door 'nen aerdsjóddel.
Lavastruiminge vanoet 'n vólkaan.
Oetgedruègdje gróndj.
'n Animatie vanne tsunami in 2004.
'ne Veldjbrandj.
'nen Haachelstorm.

'n Netuurramp is e netuurlik (dus neet veroarzaak dore miens) gebeure det 'n zwaor negatief effèk haet op miens en miljeu. Hie-ónger valle dus catastrofaal gebeurtenisse wie vloodgolve, aerdsjóddele, tornado's en lwiens.

Euverstruiminge

[bewirk | brón bewèrke]

Euverstruiminge kómme veur wen 'n euvermaesige wieväölheid aan water zich oetstörtj euver landj det normaal druèg ligk. 't Guèf versjillige oarzake veur euverstruiminge: väöl en langdoerige raengerval, revere die boete de euvere loupe, damwel die 't begaeven en ies det snelder es normaal smultj kónne allemaol biedragen aan 't óntstaon euverstruiminge.

Euverstruiminge kónne zich geleielik aan opboewe wie in 't val van langere raengerval. Döks is de massa water mièr es waat de infrastructuur inne bewóndje gebiede aankan en den kónne de knalen en piepe 't water neet mièr ewegveure. Inweuners van 't getróffe gebiede höbbe den meistes waal nag tied óm zich veur te bereie.

Anger euverstruiminge óntwikkele zich rasj zónger waorsjoewing en waeren es stortvlood geclassificeerdj. 'n Hièl hel raengerbui of 'ne storm, of 'nen damwal die zich snel beguèf kan zoget veroarzake. Stortvloje zeen hièl gevièrlik, ómdet ze 'n groate massa aan water mit väöl kraf doorstoewe. In dees massa ligke alderhenj aan veurwirpe, matterjale en anger gerei die alt op 't paad kepótmake. Ouch kónne neet-besjajigdje dinger die zeen mitgetróch kepót waere geslagen op staeviger veurwirpen oppe waeg.

Euverstruiminge ane kuslien kónne waere veroarzaak door tsunami's of groate zièstörm die groate golve euver 't landj slaon die zièwater euver 't binnelandj doon speule.

Tornado's

[bewirk | brón bewèrke]

'nen Tornado is 'n róndjdrejjendje lóchkolom die hèngk aan 'ne cumulonimbuswouk. Dees lóchkolom drejtj hièl snel róndj en raak de oppervlakdje vanne aerd.

Tornado's óntstaon gewuènlik oet 'nen ónwaersstorm. Häör kraf is hièl sterk en kan in uterste vel oploupe toet 'n drejjing van 480 km de oer mit 'n verinnewerendje wirking euver e gebied det 1,6 km breid is en 80 km lank.

De windj in d'n tornado is hièl kreftig en kan zelfs zwaor veurwirpe wie wages, buim en daakplate opzugen inne lóch. Lichte veurwirpe wie pepier kónne toet 160 km waeren eweggeblaoze.

Aerdsjóddele

[bewirk | brón bewèrke]

Aerdsjóddele zeen geologische gebeurtenisse inne aerdkoosj die 'nen haevige sjóddel oppe oppervlakdje vanne aerd veroarzake. Dees sjöddeling kan groate sjaaj aanrichte ane netuur, aan luuj en aan geboewen en infrastructuur aangelag dore miens.

De geologische gebeurtenis hèltj tektonische plate die taengen einanger aansjoere aan. De aerd besteitj oet veer houflaoge. De butelste laog is de aerdkoosj, den völg d'n aerdmantjel, en es litste de vleujbaar boetekern enne soliede binnekern. De aerdkoosj enne bäövelste laog vannen aerdmantjel vörme de tektonische plate. Dees plate staon los vanein, wie puuzzelstökker die de oppervlakdje vanne aerd bedèkke. Ómdet de plate los zeen vanein, bewaege ze aafzunjerlik rónjelóm en wen de plate mitte roewe kantj taengenein aansjoere kan 't passere det 'ne kantj aan 'n anger plaat zich vashäök. De kantj vanne plaat die zich vashäök zitj den vas dewiel de res vanne plaat de bewaeging aanhèltj. Det boewdj spanning (energie) op. Oetènjelik sjuuf de kantj die zich haet vasgehäök wiejer en geitj t'r veurbie ane anger plaat. Al de energie die is opgeboewdj wuuertj den losgelaote inne vorm van seismische golve die de oppervlakdje vanne aerd laote sjöddele.

'nen Aerdsjóddel ane kus kan tsunami's veroearzake.

Aerdsjóddele kónnen ouch gepaardj gaon mit vólkanische oetberstinge.

Vólkaansoetberstinge

[bewirk | brón bewèrke]

'n Vólkaan is 'n äöpening inne oppervlakdje vanne aerd wodoor magma, gaas en anger óngergróndjse puun oetbers. 'n Oetbersting vindj plaats wen de drök van 't gaas inne magma te hoag wuèrtj en det veroarzaak det de magma oetbers.

Vólkane zeen gewuuenlik bergechtige structure, ómdet de magma waat oetbers hel wuèrtj rónjelóm de äöpening. Oetberstinge kónne groeate verinnewering bringen en zelfs ganse dörper en stej bedèkke in lava, waat vervölges hel wuèrtj.

Vleujendj lava die is oetgeberste kan temperature kriege tót 1250°C en alt wo de lava doorhaervleujtj verbrandj en wuèrtj kepót gemaak. Stökker rots, as en gevieërlik gaas bers ouch oet. De vlegendje stökker rots kónne geboewe kepótmaken en luuj doeadmake. 't Gaas det wuèrtj losgelaote is sjajelik veure lónge van luuj en bieëster. Luuj die stikken es gevolg van hoage kóncentraasjes aan sjajelik gaas inne lónge is de meis-veurkómmendje doadsoarzaak es gevolg van 'n vólkanische oetbersting. Nao de oetbersting hèngk de as lang nao inne lóch. Ze vèltj den richting de aerd, döks in klump. De as is hieël diek en kan plantje, bieëster en luuj doon verstikke.

Druègdjes

[bewirk | brón bewèrke]

E gebied haet 'n druègdje wen 't biezunjer druèg is veur 'n boetegewuèn lang periood en 't dus minder raengertj. Lieëge raengerval is neet per diffenisie 't zelvendje es 'n druègdje. 't Guuef allein 'n druègdje wen 't zoaväöl minder raengertj det 't neet zat water guèf óm ane normaal verbroeksbeheufdje te vóldoon. Gebiede wo van netuur 'ne lieëge raengerval is zitte dus neet ummer in 'n druègdjeperiood.

Druègdjes veroarzake drekke sjaaj wie boere van waem de ougs oetdruèg en kepótgeit, mer ouch neet-drekke sjaaj wie de ikkenomie. E veurbild hievan is wen de boere häöre ougs neet kónne verkoupe, den make ze gein wins. Wiejer kónne hanjeleers häör aankoupe neet doon en zoa zelf dus ouch gein wins make. De sjaaj, den waal drek of neet-drek, kan de ikkenomie, ómgaeving enne sociaal welstandj van luuj beïnvloje.

'nen Tsunami is 'n rits aan hièl hoag golve inne ziè die väöl verinnewering bringk wen d'r aan 't landj kump. Meistes wuèrtj 'nen tsunami veroarzaak door 'nen aerdsjóddel, mer hae kan ouch óntstaon es e gevolg van gróndjversjuvinge ónger inne zieë of vólkanische oetberstinge aldao.

Tsunamigolve völge zich lankzamer op ein op es gewuèn ziègolve. Inne depe ziè zeen de tsunamigolve dökker wiejer es 100 km oeterein versprèdj en kan 't tösse de 10 menuut tót 'n oer doeren ière volgendje golf kump. De golve zeent klein inne depe ziè, mer bewaege waal hièl erg. Wen de tsunamigolve de óndeepdje bereike, bewaege ze stendiger en huipe de golve zich op tót 'n groate moer van water mit 'n huègdje van 10 maeter of hoager.

Dees groate, kreftige golve speule den euver 't binnelandj en bringe väöl verinnewering. De kreftige golve bewaege zich väöl snelder veurt es det 'ne miens kan loupen en veurwirpe wie rotsen en buèt waere hóngerdje maeters 't binnelandj ingeduujdj; geboewe waere kepótgemaak en luuj gedoadj. Tsunami's kónnen 'n paar oer nao de ièrste golf nag ummer gevièrlik zeen dore naogolve.

Veldjbrenj

[bewirk | brón bewèrke]

Netuurbrenj, bósjbrenj en veldjbrenj zeen ónbehièrsjdje vure die inne netuur branjen en väöl kepótmake. 't Guèf drie vereisjdjes veur 't óntstaon van 'ne veldjbrandj: brandjstóf, zoerstof en 'n brón van hits. Al 't matterjaal det branjbaart is kan denen es brandjstof: dinger wie graas, buim, bósje en zelfs hoezer. De brón van hits stèk 't vuur aan en kan metereologisch van aerd zeen, wie 'ne blitsj, mer ouch kómme door kampvuur, sigarette, werme windj enne zón.

Druèg waer en druègdjes kónne veljer en gruène plantjegreuj doon verangere in ideaal brandjstof veur veldjbrenj. De windj verergerdj ouch veldjbrenj dore vlame rasjelik te verspreie.

Veer vanne vief veldjbrenj waere gestif door luuj, daoveur is veldjbrandjbewósheid hièl wichtig.

Veldjbrenj breie zich hièl snel oet en kónne zoa 'n snelheid van 23 km de oer bereike, waat 't lestig maak ze te behièren en te duive. Sómmige veldjbrenj kónne waeke lang branje es luuj ze neet ónger behièr kónne krege. Den haoje ze zich aan tót ein vanne drie vereisjdjes neet mièr besjikbaar is.

Haachelstörm

[bewirk | brón bewèrke]

Haachelstörm zeen störm wobie haachel denaervèltj. d'n Haachel besteitj oet bel die gemaak zeen van ies; dees bel kónne zoa klein zeen wie 'n ert (5 mm) of zoa groat wie 'n meloen (15 cm).

Raengerdruup inne lóch bevrere en trèkke den anger raengerdruup aan die den ouch ane bevraoren droep vasvrere en zoa wuèrtj de haacheldroep almeh grótter.

Haachelstörm kónne väöl sjaaj aanrichte aan landjboewbedriever, geboewe, veurtuug en luuj.

Lies mit rampe

[bewirk | brón bewèrke]
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Netuurramp&oldid=391822"