Mèlk
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Mèlk is 't voodselriek voch (um perceis te zien 'n emulsie vaan vètdröppels in water) wat aofgesjeie weurt oet de mèlkkliere, miestal tepele, vaan 't vrouwelek zoogdier, es dit zjus e joonk gekrege heet. Mèlk is bedoeld veur 't joonk te veuje es dit nog gei vas voodsel verdreug, nog gein tan heet en voodsel fien kint knawwele, en zeker nog neet zelf op jach kin. Lui drinke es klein keend mojermèlk; daoneve besteit veural oonder blaanke de geweente veur mèlk vaan ander bieste, speciaol daoveur gehawwe, te drinke: koojemèlk, sjaopemèlk, geitemèlk en peerdsmèlk.
Samestèlling en veujingsweerde
[bewirk | brón bewèrke]Mojermèlk
[bewirk | brón bewèrke]Minseleke mèlk oondersjeit ziech vaan ander mèlksoorte door 'n relatief dunheid vaan compositie. 't Gehalte aon koolhydrate, veural lactose, is hoeg. In eus streke blijf 'ne baby e haaf jaor of korter aon de boors, in oontwikkelingslen gebäört dat langer. Op d'n door zal e keend de mèlk neet mie good kinne verdrage, vaanwege 't hoeg lactosepercentaasj.
Koojemèlk
[bewirk | brón bewèrke]Koojemèlk is de mies gedroonke mèlk, zeker in Wes-Europa en Noord-Amerika. Keuj weure veur e good deil speciaol veur de mèlk, neet veur 't vleis, gehawwe. Koojemèlk heet minder sókkers en mie eiwitte es mojermèlk. Veural caseïne is dominant. Koojemèlk bevat ouch mie sporeleminte, wie vitamines.
Debat euver de gezoondheid vaan koojemèlk
[bewirk | brón bewèrke]Traditioneel weurt mèlk es 'ne gezoonden draank gezeen. Dit beeld kaom veural op in de jaore zesteg, wie 'n groete campanje woort opgezat veur de Nederlandse boere vaan hun mèlkeuversjotte aof te helpe. Zeker is wel tot mèlk 'n aontal belaankrieke functies in 't lief aonvölt. 't Is good veur de weerstand en heet 'n groete veujingsweerde. Ouch bevat 't stoffe die 't hart en de hersene oontwikkele. Daotegeneuver steit tot de mèlk natuurlek geproduceerd is veur kaver, neet veur volwasse lui. Doadoor is 't vètgehalte, ouch 't verzaodeg vètgehalte, bes hoeg, wat naodeileg kin zien veur de cholesterolspiegel. 't Drinke vaan haafvol of mieger mèlk hölp dao al-evel tege. Ouch heet me geopperd tot 't veurdeileg effek vaan calcium in mèlk op de sterkde vaan bonke teneet gedoon weurt door de eiwitte, die de structuur vaan bonke aon zouwe taste. Euvermaoteg gebruuk zouw zelfs tot kaanker kinne lije; dit is evels neet bevesteg. Woersjienelek geit dit um neveneffekte vaan de vitamine die drin zitte: allewel tot die noedzakelek zien veur te kinne euverleve wèrke ze soms ouch carcinogeen.
Tenslotte lije väöl lui aon mèlkallergie. Dewijl die bij de blaanke in de minderheid zien heet 't mierendeil vaan de negers en mongoloïde dao wel las vaan (mèlk is dus net goed voor elk); daorum tot dao allein door bepaolde stamme mèlk gedroonke weurt. De stèlling tot mèlk 'nen oongezonden draank is geit veur de Europeane per se neet op.
Veur lijers vaan mèlkallergie is 'n surrogaot, sojamèlk geneump.
Geitemèlk, sjaopemèlk, peerdemèlk
[bewirk | brón bewèrke]Peerdemèlk kint me veural in Rusland en in Centraol-Azië. Geite- en sjaopemèlk weurt väöl gedroonke op de Balkan. Sjaopemèlk is bezunder vèt, peerdemèlk weer hendeg dön. Geitemèlk is uters gesjik veur lui die neet good tege koojemèlk kinne.
Productie en bewèrking vaan mèlk
[bewirk | brón bewèrke]De kooj weurt miestal in 'ne speciaole stal, op 'ne loupende band gemolke. De band drejt door es 't mèlkmesjien veerdeg is. De boer slut 'ne zoeknap um d'n udder, boe-aon e slengske is bevesteg.
Nao 't mèlke weurt de mèlk meistal nao e zuvelfebrik gesjik. Oonderwijl moot ze, es bederfeleke vleujstof, keul gehawwe weure. In 't febrik weurt ze getes en vaan bacterië en virusse oontdoon; dit kin door pasteurisatie (verwerming tot 75°C), sterilisatie (verwerming tot 90°C), UHT-sterilisatie (korte verwerming tot 'n ultra-hoeg temperatuur) of door 't oet te koeke, wat veural boete 't febriksproces gebäört. Gepasteuriseerde mèlk is belaankriek minder laank good te hawwe es gesteriliseerde, meh de smaak is beter.
Mèlk kin ouch oontroump weure. Neet of wieneg oontroumde mèlk neump me vol mèlk (35 gram vet per liter of mie), aofgeroumde mèlk hèt mieger mèlk, dewijl haaf aofgeroumde mèlk, haafvol mèlk, 't mies gebrukelek is.
Mèlkproducte
[bewirk | brón bewèrke]In Wes-Europa weure väöl vaan mèlk aofgeleide producte geconsumeerd. Es mèlk aofgeroump weurt is roum 't aofvalproduk. Dit weurt dèks gebruuk veur ete mèt op smaak te bringe. Wienie me in 't sjifte nog wijer geit verkrieg me boter. 't Zoegenaomp karne zörg veur kies; daovaan is karnemèlk 't residu. Ouch dit vèterm produk weurt verkoch. Verzoeringspercesse mèt yoghurtbacterië make e stroepereg produk, yoghurt. Indikke vaan mèlk en ze op smaak bringe leit tot vlaoj. Ouch consumptie-ies es sjókkelaat höbbe mèlk es groondstof.
Mèlk weurt soms mèt get aanders op smaak gebach. Hiel algemein, zeker oonder kinder, is sjókkelademèlk. In Australië zien ouch aander soorte mèlk mèt smaakskes te koup. Ouch yoghurt weurt algemein op smaak gebrach.