Land-vaan-Axels
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Land-vaan-Axels is de naom veur 't dialek oet 't Land vaan Axel, 'nen historische landstriek in 't midde vaan Ziews-Vlaondere dee deil oetmaak vaan de huiege gemeinte Terneuzen meh dao neet gans mèt samevèlt. Concreet weurt 't Land-vaan-Axels gesproke in de plaotse Terneuzen, Axel, Othene, Hoek en Zaamslag. 't Dialek weurt in 't gemein tot 't Ziews gerekend, 'nen inkele kier evels oonder 't Wes-Vlaoms.
Vörmingshistorie en plaots in 't dialeklandsjap
[bewirk | brón bewèrke]De Westerschelde moot in 't verleie de grens höbbe gevörmp vaan diverse typisch (Wes- en Oos-)Vlaomse taolkinmerke die op de Ziewse eilen neet veurkoume. Zoedoende heet woersjijnelek de taol vaan 't Land vaan Axel vreuger neet wezelek versjèld vaan 't Land-vaan-Cadzands. Dao kaom evels veraandering in wie Terneuzen 'n vestingstad woort boe de ziemach vaan de Rippubliek 'ne belaankrieke basis had. In deen tied voont 't Ziews, wat in de Rippubliek mie prestiesj had es 't Wes-Vlaoms, hei ingaank. De verspreiing heel op bij de grenze vaan 't Land van Axel, umtot dit 'n eiland waor wat door kreke vaan aander landstrieke gesjeie woort. Ouch 't Land vaan Cadzand, wel protestants meh mèt minder militair presintie, bleef vaan dezen invlood versjoend. ('t Land vaan Hulst, zjus oostelek vaan Axel, heel zien eige dialek, dewijl de dörper zuielek devaan ziech aonslete bij diverse Oos-Vlaomse dialekgróppe vaan 't Belsj.)
De mieste Nederlandse dialectologe höbbe zoewel 't Land-vaan-Axels es 't Land-vaan-Cadzands bij 't Ziews ingedeild. Allein Jac. van Ginneken verstoont 't Land-vaan-Axels es e Ziews dialek, dewijl heer 't Land-vaan-Cadzands bij 't Wes-Vlaoms indeilde.
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]Väöl dinger in de klaanklier zien nog typisch Wes-Vlaoms. Zoe is de Middelnederlandse ae hei veraanderd in 'nen dèks gerunden achterklinker ao. Op de Ziewse eilen is dit bij erfwäörd zoeget ummer 'nen haafope veurklinker ae. De ao huurt me allein in Middelburg en Vlissinge, en zelfs dao is de Middelnederlandse ae 'ne veurklinker es ze veur 'n -r kump. In 't Land-vaan-Axels is 't ouch daan 'n ao: baord 'baard'. Me huurt wel 'n ae es op die plaots historisch 'n e stoont: aerde 'eerd'.[1]
In 't Land vaan Axel huurt me euveral de binnelandse vörm af in tegestèlling tot 't Ingweoons of.[2]
De korte a veur -l vertuint wie op e groet deil vaan de Ziewse eilen de neiging um te transformere tot 'ne (haaf)lange gerunden ope achterklinker: vaolle. Dit steit in tegestèlling tot 't Land-vaan-Cadzands, boe me gewoen valle kint.[3]
De Middelnederlandse ii/ij en uu zien einklaanke gebleve, wie in alle Ziewse en Wes-Vlaomse dialekte. Heimèt versjèlt 't Land-vaan-Axels dujelek vaan 't Hulsters en de dörper oet de grensstriek. 'Ies' beveurbeeld klink in Axel wie ies, in Philippine wie ès en in Hulst wie ais.[4] In de wäörd bluven, pupe, twuvel, vuuf en wuuf klink 'n uu op de plaots vaan de Middelnederlandse ii; ouch dit is universeel veur 't Ziews en 't Wes-Vlaoms, dewijl de umringende Oos-Vlaomse dialekte ouch dao è, ij of ai höbbe.[5]
De korte o veur 'ne velaire nasaol weurt in e woord wie joenk soms tot oe geslote. In 't Land vaan Axel gebäört dit evels neet consequent, wat in 't Land vaan Cadzand wel zoe is.[6]
Wie in e groet deil Ziews-Vlaondere, bekaans gans Wes-Vlaondere en e groet deil vaan Oos-Vlaondere weurt d'n oetgaank -en 'ingeslók' tot lèttergreepdragende nasaol.[7]
De -r- vèlt oet wienie 'n -s drachter kump. Dit is vrij algemein op de Ziewse eilen, in 't Wes-Vlaams en ouch in 't Land vaan Hulst.[8]
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]In de grammair deit 't Land-vaan-Axels noe ins mèt 't Ziews, daan weer mèt 't Wes-Vlaoms mèt.
't Persoenelek veurnaomwoord jie/je besteit zoewel beklemtoend es oonbeklemtoend. In 't Land-vaan-Cadzands gebruuk me gie. Ouch de verveuging mèt twie kier 't persoenelek veurnaomwoord is in 't Land vaan Axel oonbekind (Axels maok j(i)e tegeneuver Cadzands maakje-gie).[9][10][11]
In 't Land vaan Axel gebruuk me 't persoenelek veurnaomwoord wudder veur 'veer'. Op de Ziewse eilen is dat in 't gemein oans/ongs etc., al kump wulder ouch dao veur.
't Systeem mèt twie infinitieve, wat de mieste Ziewse dialekte vaan 't Aajdfries höbbe euvergenome, besteit in 't Land vaan Axels neet mie. D'n infitinief indeg ummer op -n.[12]
In 't Land vaan Axel weurt, wie in gans Ziews-Vlaondere, 't voltoejd deilwoord mèt ge- gevörmp.[10]
't Werkwoord 'höbbe' heet in 't Land-vaan-Axels euver 't algemein Wes-Vlaomse vörm: d'n infinitief meh ouch d'n ierste persoen inkelvoud is èn.[13][14]
Dialekbehaajd
[bewirk | brón bewèrke]Wieväöl lui 't dialek nog spreke is neet bekind. Vas steit tot 't bij de joonger generatie achteroet geit; daoneve kin me ouch constatere tot in Terneuzen-stad e stök minder dialek weurt gesproke es in Axel en de dörper roontelum.
Cultivatie
[bewirk | brón bewèrke]Oet 't Land vaan Axel kaome noets väöl dialeksjrievers of meziekgróppe. Jan Lauret oet Hoek, dee sinds jaore in Middelburg woent, maak columns veur Omroep Zeeland, boevaan 'r e deil ouch in bookvörm oetbrach.[15] De fiesband De Lamaketta's haolde in eder geval nog bekindheid in gans Ziews-Vlaondere en traoje ouch bove de Westerschelde nog welins op.[16] Dit veraanderde in de jaore '10, wie Broeder Dieleman opstoont. Deze zenger, dee in Middelburg woent meh in Axel opgreujde, braok lendelek door mèt verstèlde folk dee oonder mie op Bonnie Prince Billy waor gebaseerd.[17]
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Dr. Ha.C.M. Ghijsen (red.), Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Van Velzen, Krabbendijke, ¹⁰1998: kaart I, II
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: kaart IV
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: kaart V
- ↑ Ghijsen ¹⁻1998: kaart VII, XIII
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: kaart XIV
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: kaart XI
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: p. 609
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: kaart XV
- ↑ Lo van Driel, Taal in stad en land: Zeeuws. Sdu Uitgevers, Den Haag, 2004: p. 56
- ↑ 10,0 10,1 Ghijsen ¹⁰1998: p. 257
- ↑ George Will, Zèggen 'k ik da(t) zô? Reduplicatie van het subjectspronomen in Zeeuws-Vlaanderen
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: p. x
- ↑ Ghijsen ¹⁰1998: p. 321
- ↑ Van Driel 2004: p. 63
- ↑ Jan Lauret, Raodiopraot. Zêêuwse Dialect Verênigieng, Biervliet, 2015
- ↑ Streektaalzang.nl - De Lamaketta's
- ↑ Streektaalzang.nl - Broeder Dieleman
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]- De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Land-vaan-Axels