Könsmès

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Sjènnes. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Onger könsmès wurt doorgaons versjtange middele van neet-biologische oorsprong die veur bemèsting va gewèsje waere toegevoog. Dit in taegesjtèlling tot deerlike mès (oetwèrpsele va kui, vèrkes enz.). Patentkali is ein könsmès wat ouch in de biologische landjboew gebroek maog waere.

Gebroek

De Pruus Justus von Liebig (1803-1873) wurt besjouwd es de oetvinger en aesjte gebroeker va könsmès. Von Liebig óngerzoch nauwkeurig welke elementen plante nuëdig howwe om te gruije. Daona sjtarde hae 'ne proof mèt könsmèsgifte. In 1845 waor zien landj ein va de vruchtbaarste plaatsje va Dutsjland gewore.

Es basis veur de aesjte könsmèster deende ónger angere chilisalpeter oet Chili en guano (vogelsjtrontj) (6%N + 8% P₂O₅) oet Peru of Argentinië. Allein waore dees natuurlijke veurraojer sjnel op.

Hoofd- en sjpaore-elemente

Zoawaal deerlike mès es wie könsmès höbbe tot doel de bodem aan te völle mèt sjtoffe die veur de optimale grui van ein gewas nuëdig zeen. Ongersjeid kènt gemak waerde in hoof- en sjpaore-elemente. Van de hoofelemente wurt veur eine goje grui door 't gewas vuël opgenomme en van de sjpaore-elemente meh ien klein bietje, woordoor dees name.

Hoofelemente

De hoofelementen zeen sjtiksjtof, fosfor, kalium, calcium, zwavel en in minder mate magnesium. Veur 't verkriege van eine goje zoergraad (pH) van de grondj wurt ouch calcium toegevoog.

Sjpaore-elemente

Sjpaore-elemente zeen de metale iezer, zink, koper, molybdeen, borium en kobalt.

Könsmèsfabrikage

In 1910 lökde 't Fritz Haber es aesjte om sjtiksjtof oet de loech om te zètte in ammoniak. Ammoniak vormp de basis van de modern sjtiksjtofmèsstoffe.

Könsmèsstoffe

Könsmèsstoffe kinne besjtaon oet ein element, de inkelvoudige mèssjtoffe of ein mengsel van elemente, de maevoudige mèssjtoffe. Daonaeve kènne ze in vaste of vloeibare vorm veurkomme. In water opgelos ureum wurt ongeranger gebroek es blaadbemèsting in de fruitteelt. In de greunteteelt onger glaas wurt hieël väöl op water geteeld, woo alle benuëdigde mèssjtoffe waere opgelos. Omdat sommige mèssjtoffe reaksies mètein kènne aangaon en dan neet oplosbaar produkte gaeve, wurt hie gebroek gemak van ein zoagenaamde A-bak en eine B-bak.

Inkelvoudige mèssjtoffe

samesjtèlling	naam könsmès
21% N (NH4SO4)	zjwavelzoere ammoniak
46% N (koalzoerdiamide)	ureum
32%NaNO3 (15,5%N)+ 0,2% borium + 37%Na2O	chilisalpeter of natriumnitraat
15,5% N (Ca(NO3)2)	kalksalpeter of calciumnitraat
13,5% Ca(NH4)2+ 13,5% Ca(NO3)2+4% MgO	kalkammonsalpeter
48-50% K2SO4	kali chloorerm (zjwavelzoere kali)
KCl + NaCl	kalizout 20% (20% K2O), 40% of 60%
17, 18 of 20% P2O5	superfosfaat
14-18% P2O5 + 2% citroenzuur	Thomassjlakkemael
CaO + 5% MgO	dolokal (54 zoerbingende waerd)
27%MgO + 55% SO3(22% S)	kieseriet
25% Cu (CuSO4)	kopersulfaat
1-3% Cu (CuSO4)	kopersjlakkenbloom
ongevear 20% Co (CoSO4)	kobaltsulfaat
25% Mn(MnSO4)	mangaansulfaat
1-3% Cu (CuSO4)	kopersjlakkenbloom
3% Mo	molybdeenfrit

Maevoudige vaste mèssjtoffe

Inkele veurbeelde.
NPK mèssjtoffe: o.a. 12+10+18 bevat 12%sjtikstof, wovan 7% N-NH₄ en 5% N-NO₃, 10% P₂O₅ en 18% K₂O of 15+20+25 kamerplantemès of 12+15+18 gaard- en gazonmès
Magnesamon: bevat 20% N (NH₄NO₃) en 10% MgO
Patentkali: bevat 30% K₂O, 10% MgO en 42% SO₃(17% S)

Maevoudige vloeibare mèssjtoffe

Vloeibare maevoudige mèssjtoffe waere bieveurbeeld gebroek veur de voeding van kamerplante.
Ein veurbeeld van ein einvoudige NPK samesjtèlling is:

samesjtèlling	naam besjtanddeil
7% N (wovaan 2% N-NH4, 2% N-NO3 en 3% N-ureum)	nitraat
3% P2O5	fosfaat
6% K2O	kalium

Ein veurbeeld van ein NPK samesjtèlling met sjpaore-elemente veur geraniums en fuchsia's is:

samensjtèlling	naam besjtanddeil
5% N (woova 2,5% carbamidsjtikstof, 1,3% ammoniumsjtikstof en 1,2% nitraatsjtiksjtof)	sjtiksjtof
7% P2O5	fosfaat
7% K2O	kalium
0,01% B	boor
0,01% Cu	koper
0,02% Fe	iezer
0,01% Mn	mangaan
0,005% Mo	molybdeen
0,005% Zn	zink