Kèrk (geboew)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Kèrk ies 'n geboew woa-in 'n religieus gemeinsjap bie-einkump veur 'n ièredeens of 'n godsdeensoefening. Dao besjtoon diverse soorte kèrke, van ganse sumpel zaalkèrkskes tot weuste kathedrale en basilieke.
'n Kèrkgeboew, plattegrond en ciefers verwieze nao 'n kruuskèrk, kèn besjtoon oet de volgende ónderdeile:
- Apsis
- Preesterkoor
- Doksaal
- Koarumgank
- Sjtraolkapelle
- Krusing of viering
- Transep
- sjeep
- Ziebeuke
- Narthex
Bie de meiste Romaanse kèrke besjtoon ziebeuke en 't sjeep oet versjillende traveeë, 't deil van de ziebeuk of 't sjeep tösje 2 opvolgende pilere (op de plattegrónd besjtoon de ziebeuk en 't sjeep dus oet 5 traveeë). In sómmige kèrke ies bove de krusing of viering 'ne zoageneumde vieringtore geboewd. 'n Ander ónderdeil van de kèrk ies 'n crypte. Dees bevingk ziech dèks ónder 't preesterkoar en apsis, sóms ónder 't gans geboew (zoa-es bie de Sacré-Coeur in Paries). Groater romaanse kèrke höbbe neet allein breier en haoger ziebeuke en sjeep, meh höbbe aan beids kent 2 ziebeuke of höbbe langs de ziebeuke nog 'n rie kapelle ter ière van heilige.
Soorte kèrke
[bewirk | brón bewèrke]
- 'n Zaalkèrk ies, meistal 'n klein, einbeukige kèrk.
- Bie 'n kruuskèrk weurt 't sjeep van de kerk gekruus door 'n dweersjsjeep of dweersjbeuk, zoadat 't oppervlak 'n Latiens of Grieks kruus vörmp.
- De hallekèrk ies 'n type geboew woabie de ziebeuke dezelfde huègde höbbe es 't mieddesjeep. Dao bevinge ziech gein boveleechte in.
- De abdijkèrk of kloasterkèrk ies de kèrk van 'n kloaster of abdij.
- 'n Kathedraal of in Nederland ouch waal Domkèrk geneump, in Italië duomo, ies de hoofkèrk van 't bisdóm en van de biesjop. Binne op 't preesterkoar sjteit de cathedra (de biesjopszetel) opgesjtèld. De biesjop deit hie de preesterwiejinge en ander plechtighede. 't Kapittel of kanunnike (college van geistelike adviseursj) hèlt hie ziene vaste koardeens. Kathedrale zint meistal groate, weuste geboewe mèt rieke verseringe. Bekènde veurbeelde zint geboewd in gotische sjtiel, zoa es de dóm van Remung, Den Bosch en van Utrech.
- Aan 'n kapittelkèrk ies 'n college van kanunnike verbónge. Meistal bevingk ziech hie in 'n groat preesterkoar, dat door 'ne doksaal van 't kèrksjeep gesjeie ies. Op 't koar weurt ederen daag 't koargebed (getieje) geleze en gezónge.
- 'n Basiliek, 't woord kump van 't Griekse basilica (wat keuninklik beteikent), waor oarsjprónkelik 'n geboew mèt de functie van rechplaats of woa mert woort gehoute. Saer de 4e ièw weurt de naam gebruuk veur 'n type christelike kèrk.
- De parochiekèrk ies de kèrk van 'n bepaalde parochie. 't Parochiebesjtuur, mèt es veurzietter de pesjtoar, en de parochiane zörge veur 't ónderhoud van 't geboew. Parochiane weure hie geduip, doon de communie en weure gevörmp.
Dèks trouwe ze ouch hie veur de kèrk of weurt 'r de begreffenisdeens gehoute. De pesjtoar, sóms geholpe door 'ne keplaon, deit de ièredeenste.
- 'n Sjoelkèrk ies 'n geboew of plaats, woa katholieke bie-einkómme veur hun ièredeenste en Heilige Mèsse. In de 17e ièw, in de tied van de Republiek der Zeven Provincieën waore diet verborge kèrke ofwaal gedoogde ruumdes, woa tege betaling van admissie of recognitiegeld vieringe mochte plaatsvinge. De veurwaarde waor, dat de geboewe neet herkènbaar waore es zinde 'n kèrk en dat 't begin en ing van de plechtighede van de katholieke neet samevele mèt die van de gereformeerde. Diet sjpeelde veural in Holland en in 't gewes Utrecht. Hie maakde me gebroek van sjuurkèrke, die op gewoon sjure leke.
In Zuud Limburg woorte in de Franse tied, deep ónder de grónd, in de mergelgrotte kèrkskes ingeriech. Dit gebeurde ónder andere in Valkeberg, Geulem, Bieëmele en Sub.
De meiste sjoelkèrke zint in de 1è hèlf van de 19e ièw aafgebroke.
- 'n Simultaankèrk woort in de Franse tied en ónder de regering van keuning Willem I (1813-1840) gebruuk door versjillende kèrkgemeinsjappe.
Kèrksjtiele
[bewirk | brón bewèrke]
Kèrkgeboewe kènne ouch ónderverdeild weure in bepaalde architectuur-sjtiele:
- Romaanse kèrk
- Gotische kèrk
- Renaissancekèrk
- Barokke kèrk
- Rococo kèrk
- Classicistische kèrk
- Neoromaanse kèrk
- neo-gotische kèrk
- Neorenaissancekèrk
- Watersjtaotskèrk (Neo-classicisme)
- Modern kèrk
Inwiejing
[bewirk | brón bewèrke]Veurdat 'n kèrk of kathedraal in gebroek weurt genómme kump de biesjop 't geboew plechtig inwieje: de kèrkwiejing. De kèrk krieg dan ouch 'ne eige petroanheilige.