Doead
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De doead is 't ènj van 't laeve van 'n organisme. Alle biologische functies van 't laevendj waeze sjeien oet, worónger 't verstandj enne zintuge. 't Gebroekelik teike vanne doead is det 't hert oetsjèdj mit kloppen en neet mieër aangezatj kan waere. Dit kan door versjillige oearzake kómme. Alle laevendje waezes höbben 'n bepirkdje laevesdoer en stèrven oetènjelik ouch allemaol. Wen e laeve störf, greutj 't ouch neet mieë.
Van laevendje waeze die zeen gestórve wuuertj gewuuenlik gezag det die doead zeen. De doead van luuj wuuertj döks óngerzóch veure oearzaak te achterhaole, in 't geval van misdaod (wie maord) of 'n gekrenkdje die eventueel nag anger luuj kan laote stèrve. Róndje 150.000 luuj stèrve weltwied ederen daag. Zoeaget twieëderdje van dees luuj stèrve vanwaenge de laeftied. Boeten 't fysieke lief geluive sómmige luuj ouch det luuj 'n zieël höbben en det dees doorgeitj zónger 't lief (laeve nao de doead), in 'n anger lief kruup (reïncarnatie) or oetsjèdj mit bestaon (annihilationisme). Religies höbbe versjillige visies hie-euver. Väöl culture höbben häör eige gebroeken en rituelen ómme doeaj luuj te ieëre.
't Ieëre vanne doead
[bewirk | brón bewèrke]Vanne gewuuendje 'ne gehieëmeldje te ieëre mit behölp van specifieke rituele is 't lestig exak inne prehistorie aan te gaeve wienieë det det próntj is begós. 't Guuef aanwiezinge det de Homo heidelbergensis (dae tösse 600.000 en 400.000 v.Chr. laefdje) d'n ieëste miens woor dae de gehieëmeldje bezörgdje. 't Guuef miensjelike begraafplaatse van zoeaget 130.000 jaor ('t Paleolithicum of d'n Aje Steintied) aad wovan euvertugendj is beweze det daegene dae de begraefenis oetveurdje de gehieëmeldje persoean wól ieëre, beveurbeildj dore hajing van 't lief, 't mitgaeve van veurwirper wie wirktuug en bieësteknäök en 't versiere van 't graaf. Dees suggestie van ritueel bieje begraefenispersesse kan d'rop wieze det dit eine vanne ieëste vörm van religie is.
In bepaoldje culture of terdiesjes is 't ieëre vanne doeaje e kóntinu percès, wobie me d'rvan oetgeitj det gehieëmeldje femieljeleje of veureljers aanwaezig blieve bie of invlood oetube oppe laevendje. In anger culture vinje de ieërbewieze drek bie emes zien doead plaats of op speciaal memènten in 't jaor. 't Ieëre vanne doead is aevel neet per se 'ne vorm van religie. Trótsdet höbbe alle religies 'n specifieke meneer van ómgaon mitte doead.
't Ieëre vanne gehieëmeldje is universeel en euverstieg geografische, cultureel en religieus grenze. De rituele hiebie waere gebroek veur 'ne sociale bandj te creëren inne samelaeving en 'n meneer ómme gehieëmeldje mitte laevendje te verbinje. Dees elemente zeen sterk aanwaezig in väöl religieus rituelen en vörme döks de gróndj van individueel en cultureel identiteit.
Etymologie
[bewirk | brón bewèrke]'t Waord "doead" kump van 't Aadnederlandjse dōd; innen twellefdjen ieëf woort 't veur 't ieës in Limbörg opgeteikendj. Ouch 't waord "sterve" kump oet 't Aadnederlandjs. "Hieëmele" is aevel verwantj aan 't Duutsj himmeln en woort door 't Kölsj ('t Ripuarisch dialek oet Kölle) geïntroduceerdj inne neugetieëndjen ieëf.
Citate, spreekwäörd en gezègkdes
[bewirk | brón bewèrke]- Citate
- "Eus doeje zien pas doed es veer ze zien vergete" - George Eliot
- Mestreechs
- Noe sleit God d'r duvel doed - Oetroop vaan verwoondering
- Es... es... d’n hiemel invèlt, zien alle mösje doed. - E veurbehaajd make.
- E verke deit nao z’nen doed ‘t mieste däög, zjus wie ‘ne vrek - ze lievere alletwie nao hunnen doed perfiet
- Mèt ‘n doej vrouw kin me neet hoeshawwe, meh wel mèt ‘n doed verke - spottend gezag vaan ‘ne weduwmaan dee gaw hertrouwt
- Vètte verkes doen iers good nao hunnen doed - zeet me vaan ‘ne vrek
- Dao is baat veur alle krenkdes, meh neet veur d’n doed. - Sterve moot ederein.
- Heer is doed vaan de slaop - heer kin z’n ouge bekans neet opehawwe
- Me is mer einen doed sjöldeg- sterve mote veer allemaol
- Dee is neet doed te kriege. - Dee weurt mer awwer en awwer.
- Diech zouws neet weite wee doed is! - Diech zouws neet weite boe ‘t euver geit.
- Es slummeke doed is, kumps diech in z’n plaots. - zeet me es eine ‘n stommiteit heet oetgehaold
- Veer zien mer einen doed sjöldeg - ins moot ederein sterve
- Iech weit ‘t zoe min es de oor vaan m’nen doed - iech weit ‘t gaaroet neet
- Mooste deen doed sterve? - moot ‘t d’ch noe zoe vergoon?
- Me moot doed zien um gepreze te weure - vaan de doeje sprik me gei koed
- Daan kinne v’r allemaol doed zien. - Dat doort nog zoe lang.
- Wee is doed? Spaorbroed! - Bis neet zoe nuisjiereg!
Brónne
[bewirk | brón bewèrke]- Nederlandstaolege, Friestaolege en Sumpel-Ingelse Wikipedia
- Sectie Honouring the death vaan Mark Theoharis, oet 1001 Ideas That Changed Our Way of Thinking (2013, Londe, p. 24)
- Sectie Etymologie en Spreekwäörd vaan doed, door Flor Aarts, Mestreechter Taol