Bacterië
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
.jpg)
Bacterië (wetensjappelek Latien: Bacteria) zien e riek daan wel e domein vaan eincellege, prokaryote wezes. Ze zien gemeinelek e paar micrometer groet, e stök kleinder es celle vaan eukaryote, meh ze kinne sterk oetereinloupende gruutdes aonnumme. Ouch de vörm kin sterk versjèlle; zoe gief 't staof- bol- en spiraalvörmege bacterië.
Bacterië zien alum presint op Eerd. 'ne Wèllekäörege gram eerd bevat door de baank zoe'n 40 mieljoen individueel bacterieel celle, en 'ne milimeter zeut water ein mieljoen. Me sjat tot ze op de ganse wereld mèt 5 kwintiljoen (5*10³⁰) zien. Door dit enorm aontal euvertröf hunne biomassa dee vaan alle plante en bieste bijein. Bacterië vint me in alle leefmilieus; boete vrunteleke umgevinge wie reviere, bojem, loch en groeter wezes zien ze te vinde in heitwaterbronne, radioactief aofval, zuurstofloes deep water en kilometers deep in d'n eerdkoors. Väöl bacterië zien dus extremofiel. 't Metabolisme vaan bacterië is väöl gevarieerder es dat vaan eukaryote. Dit hèlt versjèllende ecosysteme in stand umtot allein dees micro-organismes bepaolde aofvalstoffe kinne umzètte.
Versjèllende bacterië veroerzake krenkdes (zoegenaomde bacteriaol infecties), wie chlamydia, cholera, lepra, pes, syfilis en tering. Zoe'n krenkdes kinne weure bevochte mèt antibiotica, veuropgezat tot de bacterië dao neet resistent (bestand) tege zien. Sjäöjelek zien bacterië ouch es ze ziech veuje mèt minselek ete, wat veur bederf zörg. Aon d'n aandere kant zien bacterië zjus nötteg in de productie vaan ete wie yoghurt en chips, of in 't biologisch aofbreke vaan eerdolie nao 'n olieramp. Oonmisbaar zien bacterië in de derm (zoegenaomde dermflora) bij 't aofbreke vaan ete.
Bacterië bestoon oet 'n primitief cel die dudeleke organelle mis, meh wel vaan 'ne celwand is veurzeen. Um die lèste eigesjap woorte ze vreuger tot de plante gerekend. Allewijl heet me ze in hun eige riek geplaots. Vreuger woort gei versjèl gemaak tösse bacterië en archeeë, micro-organismes die uterlek op bacterië liekene meh genetisch zier wied devaan aofstoon. Daonao zien bacterië en archeeë nog laank same gegróppeerd tot 't domein vaan de prokatyote, meh die indeiling is zier parafyletisch: archeeë stoon feitelek korter bij plaante en bieste es bij bacterië. Ouch de indeiling vaan bacterië zelf is problematisch. De mieste zien nog laank neet besjreve en ze laote ziech neet allemaol in laboratoria kweke. Allewel tot neet euver alles consensus besteit, deile microbiologe de bacterië in zoe'n 20 stamme in. Vaanajds weure bacterië, veur 't gemak, ingedeild in grampositief en gramnegatief.
