Caribisch Nederland
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Caribisch Nederland is de naom veur de drei Caribische eilen die integraol deil oetmake vaan Nederland. 't Geit hei um Bonaire, Saba en Sint Eustatius, same ouch wel de BES-eilen geneump. Aruba, Curaçao en Sint Maarten hure wel tot 't Keuninkriek vaan de Nederlen meh neet bij de staot Nederland; zij weure daan ouch neet tot Caribisch Nederland gerekend. De huiege situatie oontstoont op 10 oktober 2010, wie de Nederlandse Antille es land woorte aofgesjaf en de drei kleinste eilen (nao inwoenertal) gei land in 't Keuninkriek wouwe/kóste weure.
Um oetereinloupende praktische reies - cultuurversjèlle, 'nen aofstand vaan zoe'n 7.200 kilometer mèt Europees Nederland, 'ne liegere levesstandaard en de aofwezegheid vaan provincies - gief 't nogal get bestuurleke bezunderhede op de drei eilen. Deils is 't de bedoeling tot die later weure opgeluf.
Euverheid
[bewirk | brón bewèrke]De Wèt opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba (WolBES) stèlt de drei opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba in, in de geis vaan artikel 134 vaan de Nederlandse Constitutie. Dees eilen fungere zoe es bezunder gemeintes vaan Nederland. De wèt besjrijf oonder mie de bestuurleke inriechting, de samestèlling en de kwalificatie vaan de besture en de bepaolinge umtrint 't touwziech op de bezunder gemeintes.Bij de opstèlling vaan 't wètsveurstèl waor de Gemeintewèt 't oetgaankspunt. De orgaone vaan de opebaar liechame zien mèt die vaan 'n gemeinte te vergelieke, meh drage aander naome, in dit geval naome die stamme oet d'n tied vaan de Nederlandse Antille. Neet de gemeinteraod meh de eilandraod vertrejt de bevolking, en 't bestuur besteit oet 'ne gezaaghöbber en eilandgedeputeerdes (in plaots vaan börgemeister en wèthawwers).
Caribisch Nederland is neet bij 'n bestaonde of nui provincie ingedeild en maak ouch gei deil oet vaan 't Schengengebeed. 't Werk wat normaal 'n provincie heet, weurt deils zelf door de bezunder gemeintes oetgeveurd. De nui opgeriechte Rieksdeens Caribisch Nederland is verantwäördelek veur pelitie, oonderwies, volksgezoondheid en oetkieringe. De eilandraodsverkezinge vinde op dezelfden daag plaots es de Provinciaol Staoteverkezinge in Europees Nederland, um zoe op d'n door de eilandraode te betrèkke bij 't keze vaan de Ierste Kamer.[1] Ouch 't Statuut vaan 't Keuninkriek vaan de Nederlen is veranderd (zuug oonder).
Umtot de Nederlandse regering meint tot de huiege constitutie gein gooj definitief oplossinge beit um Caribisch Nederland in 't Nederlands verband op te numme,[2] is ze in 2011 mèt e veurstèl gekoume um nao artikel 132 vaan de Nederlandse constitutie e nui artikjel 132a op te numme, boe-in weurt bestump tot in 't Caribisch deil vaan Nederland territoriaol opebaar liechame, aanders es gemeintes en provincies, kinne weure ingestèld en opgeluf. In 't daarde lid vaan dat nui artikel moot weure bepaold tot 'regele weure gestèld en aander specifieke maotregele weure getroffe mèt 't oug op bezunder umsten boedoor dees opebaar liechame wezelek versjèlle vaan 't Europees deil vaan Nederland.' 't Wètsveurstèl veurzuut ouch in 't keesrech, aon de eilandraode te geve, veur de Ierste Kamer. De ierste lezing is door de Twiede Kamer aongenome, meh de Ierste Kamer heet op 19 miert 2013 beslote um de behandeling op te sjorte tot de evaluatie vaan de staotkundege vernuiing in 2015 is gewees.[3]
Gestiedege inveuring vaan Nederlandse wètgeving
[bewirk | brón bewèrke]'t Veranderd Statuut bepaolt tot veur Caribisch Nederland regele kinne weure gestèld en aander specifieke maotregele kinne weure getroffe mèt 't oug op de economische en sociaol wèrkelekheid, de groeten aofstand tot Europees Nederland, hun eilandkarakter, klein opperflaakde en bevolking, geografische umsten, 't klimaot en aander factore die dees eilen wezelek aanders make es Euopees Nederland.
De ierste vief jaor zal in Caribisch Nederland veural Antilliaonse wètgeving vaan krach blieve. In de Inveuringswèt opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba (IBES) is 'n lies opgenome mèt Antilliaonse verordeninge die tot Nederlandse wèt zien verklaord. Zoe is de aw Landsverordening Elektriciteitsconcessies umgezat in de Nederlandse 'Wèt elektriciteitsconcessies BES' die allein in Caribisch Nederland gelt. In 't Europees deil vaan Nederland blijf de Elektriciteitswèt vaan 1998 vaan krach. Sommege landsverordeninge zien neet euvergenome, meh vervaange door nui wètgeving. E veurbeeld is de Belastingwèt BES. Mèt behölp vaan mierder aonpassingswètte is de vaan de Antille euvergenome wètgeving aongepas. 't Geit daan dèks um technische verandering, wie 't vervaange vaan 'Nederlandse Antillen' door 'Openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba'. De Aonpassingswèt opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba bepaolt zoe tot de Wèt aofbreking zwaangersjap (um get te neume) mèt inkel aonpassinge uterlek nao e jaor (per 10 oktober 2011 dus) vaan touwpassing is gewore.
Nao dees ierste vief jaor volg 'n evaluatie. Tenao weurt de behandeling vaan de bove geneume Groondwètsverandering wijergezat. De geneumde bepaoling in 't Statuut zouw daobij weure vervaange door 'n soortgelieke bepaoling in de Groondwèt, meh daan zoonder opsomming. 't Is de bedoeling tot nao de evaluatie laankzaamaon zoe väöl meugelek Nederlandse wètgeving in Caribisch Nederland vaan krach geit weure.
Es gevolg vaan de Wèt geldstèlsel BES[4] is op 1 jannewarie 2011 d'n Amerikaansen dollar es officieel betaolmiddel in Caribisch Nederland ingeveurd. Daoveur waor d'n Antilliaanse gölle de officieel munteinheid.[5] Veur dit feit sloog de Keuninkleke Nederlandse Munt einmaoleg 'ne speciaolen herdinkingsdollar, de BES-dollar. Allewel tot 't gei wètteg betaolmiddel is, acceptere de baanke op de drei eilen de BES-dollar wel, in de winkele kin ouch demèt weure betaold. Neet alle eilandbewoners waore blij mèt alle staotkundege veranderinge, 't gaof proteste.[6]
Op 1 jannewarie 2011 woort ouch e nui belastingstèlsel ingeveurd, wat dèks weurt aongegeve es 't 'Nui Fiscaol Stèlsel' (NFS). De nui rieksbelastinge weure geregeld in de Belastingwèt BES, de Wèt inkomstebelasting BES en Wèt kezjembelasting BES. 't Belaankriekste kinmerk is 'ne vlaaktaks in de kezjembelasting vaan 30,4%, inclusief premies veur de volksverzekeringe. De eilandbelastinge weure sinds 2011 geregeld door sjapiter IV vaan de Wèt financië opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba (FinBES). Ouch is op 1 jannewarie 2011 'n collectief zörgverzekering ingeveurd, boemèt alle bewoeners vaan rechsweeg zien verzekerd tege krenkdekoste. De AOW-leeftied weurt tösse 2015 en 2021 in step verhoeg vaan 60 nao 65 jaor.
Op 1 augustus 2011 zien de bestaonde oonderwieswètte vervaange door oonderwieswètte nao Europees-Nederland model, boebij rekening weurt gehawwe mèt de locaol umsten. Zoe is Duits es verpliechte vreemde taol in de basisvörming vaan havo en vwo vervaange door Spaons. Ieder in 2011 woorte al de lumpsum-oonderwiesbekosteging en 'n lierpliechwèt nao Europees-Nederlands model ingeveurd.
Op 10 oktober 2011 is de Wèt aofbreking zwaangersjap ouch vaan touwpassing verklaord in Caribisch Nederland. Legaol abortusse kinne evels toch neet weure oetgeveurd, umtot 't op de eilen gein vergunninghawwende klinieke of hospitaole gief.
Rieksvertrejjing
[bewirk | brón bewèrke]In december 2008 woort op alle drei de eilen e Regionaol Servicecebtrum geopend. Dezen deens woort in september 2010 herneump nao Rieksdeens Caribisch Nederland.[7] De RCN fungeert es e centraol loket vaan de Nederlandse euverheidsinstanties. Wijer besteie Nederlandse euverheidsorgaone take oet aon de rieksdeens en beit 'r hoesvèsting aon Nederlandse instanties die zelf take op de eilen oetveure.
Per 1 mei 2011 is Wilbert Stolte beneump tot Rieksvertrejjer (rijksvertegenwoordiger) veur de opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba. Vaanaof 10 oktober 2010 waor die functie woergenome door Hans Gerritsen. De Rieksvertrejjer is de bestuurleke sjakel tösse 't Riek en de opebaar liechame. 't Betröf e nui bestuursorgaon, wat ziene groondslaag vint in de WolBES. Zien veurnaomste beveughede ligke in de sfeer vaan 't interbestuurlek touwziech en de bevordering vaan good bestuur. De beneuming gebäört per Keuninklek Besluit en gelt veur zès jaor. Henk Kamp waor in d'n aonloup nao de staotkundege veranderinge in 2009 beneump tot Commissair veur Bonaire, Sint Eustatius en Saba.
Bij e bezeuk vaan 'n parlemintair delegatie in oktober 2011 bleek veural op Saba en Sint Eustatius groete oonvrei te bestoon euver de nui structuur. Veural 'n verslechtering in 't zörgaonbod (boebij patiënte soms weure doorverweze nao hospitaole in Colombia of op Guadeloupe]) en gestege etesprijze woorte es probleem gevoolt.[8][9][10] Ouch keuningin Beatrix stuitde 30 oktober 2011 bij häör bezeuk aon Bonaire op protesterende eilandbewoeners.[11]
Bezunder gemeintes
[bewirk | brón bewèrke]De drei bezunder gemeintes kinne oonderein groete versjèlle. Bonaire ligk op 90 kilometer boete de kös vaan Venezuela; op oongeveer 810 kilometer aofstand vaan Saba en Sint Eustatius. De groete aofsten make tot de eilen geografisch en cultureel hendeg divers zien. Zoe is de (alledaogse) veurtaol op Bonaire 't Papiaments, op Saba en Sint Eustatius evels 't Ingels. Dewijl Bonaire veural besteit oet koraolkalk, zien Saba en Sint Eustatius völkaoneilen. De slaopende völkaon op Saba, de Mount Scenery, bersde in 1636 veur de lèste kier oet.
| Bonaire | Sint Eustatius | Saba | |
|---|---|---|---|
| Hoofplaots | Kralendijk | Oranjestad | The Bottom |
| Oppervlaakde (land en binnenwaters) | 288 km² | 21 km² | 13 km² |
| % water | - | - | - |
| Inwoeners[12] | 16.541 | 3.791 | 1.971 |
| Bevolkingsdiechheid | 57 /km² | 181 /km² | 152 /km² |
| Religie | 77% roems-katheliek 16% aanders 7% gein |
27% methodis 25% roems-katheliek 21% 7en-daagsadventis 19% aanders 8% gein |
58% roems-katheliek 14% anglicaons 22% aanders 5% geen |
| Taole | Nederlands, Papiaments | Nederlands, Ingels | Nederlands, Ingels |
| Volksleed | Volkslied van Bonaire | Golden Rock | Saba Song |
| Fiesdaag | 6 september (Dia di Himno y Bandera) | 16 november (Statia Day) | Saba Day, ierste vriedag vaan december |
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is vertaold oet 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Cf. artikel 233 (2) vaan de Wèt opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba
- ↑ Memorie vaan touwleechting groondwètsverandering
- ↑ Veurstèl vaan wèt groondwètsverandering: Verklaoring tot groond besteit e veurstèl te euverwege tot verandering in de Constitutie, denend veur 't opnumme vaan 'ne constitutionele basis veur de opebaar liechame Bonaire, Sint Eustatius en Saba en 't regele vaan de betrokkeheid vaan hun algemein vertegenwoordegende orgaone bij de verkezing vaan de leie vaan de Ierste Kamer (aonhengeg in de Ierste Kamer)
- ↑ http://wetten.overheid.nl/BWBR0028551
- ↑ Eerstekamer.nl - Wèt geldstèlsel BES
- ↑ https://web.archive.org/web/20111113030251/http://www.bonairevandaag.com/manifestatie-tegen-situatie-op-bonaire-na-staatkundige-veranderingen.html
- ↑ Amigoe - Regionaal Service Centrum heet voortaan Rijksdienst Caribisch Nederland
- ↑ AD.nl: 'Nederland moet zorgen voor betere voorzieningen op BES-eilanden'
- ↑ AD.nl: Kamer: Donner moet actiever zijn op Saba
- ↑ Veraanderinge kraankezörg Caribisch Nederland Rieksdeens Caribisch Nederland
- ↑ NOS.nl: Koningin Beatrix aangekomen op Bonaire
- ↑ Caribisch Nederland, gegeves per 1-1-2012, CBS