Aajdnederfrankische grammatica
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Aajdnederfrankisch of Aajdnederlands waor de ierste fase vaan 't Nederlands (mèt zien westeleke dialekte) en 't Limbörgs, die leep tot zoeget 1150. De taol is mer wieneg bekind, meh wel good genóg um häöre grammatica te kinne opstèlle.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Glosse en korte zinnekes in 't Aajdnederfrankisch duke al vaanaof 't begin vaan de middeliewe op, en zij beeje zeker al inziech in wie de grammatica toen waor. De oetgebreidste bronne versjijne evels pas väöl later. Aajdnederfranksiche/Aajdnederlandse grammaire basere ziech gemeinelek op de twie lang bronne die bekind zien: de Wachtendonckse Psalme en de Leidse Williram. Dit is ouch veur 't oonderstaonde 't geval. Gelierde höbbe soms ouch poginge gedoon veur 't Aajdnederfrankisch vaan begin middeliewe te reconstruere; in dit artikel goon v'r dao neet op in.
Zelfstendege naomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Naomwäörd weure nog mer in veer naomvel verboge: nominatief, genitief, datief en accusatief. D'n instrumentalis, dee in 't Aajdingels en Aajdhoegduits nog dujelek is trök te vinde, is mèt d'n datief samegevalle en allein gevoonde in 't versteinde vörm wie bethiu 'boeveur'. Ouch vaan 'nen eventuelen dualis is niks mie te vinde; wäörd weure allein in inkelvoud en mievoud verboge.
Lidwäörd weure nog mer spaorzaam gebruuk; zuug veur wijer details oonder veurnaomwäörd en syntaxis.
In tegestèlling tot 't Middelnederlands zien in 't Aajdnederfrankisch nog dujelek de traditioneel declinaties te herkinne die geèrf zien oet 't Oergermaans en ouch hun cognaote kinne in aander Indo-Europese taole. Euver 't algemein weure de grenze in de Wachtendonckse Psalme, die e stök awwer zien, wel beter bewoerd es in de Leidse Williram.
a-declinatie
[bewirk | brón bewèrke]De mieste manneleke wäörd valle oonder de Germaanse a-declinatie, die euvereinstump mèt de Griekse en Latijnse o-declinatie.
- dag 'daag'
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | dag | daga |
| gen. | dages, dagas | dago |
| dat. | dage, daga, dago | dagon, dagan |
| acc. | dag | daga |
De gecursiveerde vörm zien te vinde in de Leidse Williram.
Variante vaan dees declinatie zien de ja- en wa-stamme. Heibij is de zwake consonant dee veur d'n buigingsoetgaank kump deils in d'n oetgaank goon zitte. Tot de ja-stamme hure de nomina agentis op -er(e). De wa-stamme zien mer in e paar wäörd euvergelieverd; allein 't inkelvoud vèlt compleet op te stèlle.
- helpere 'helper' (ja-stam)
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | helpere | helpere |
| gen. | helperes | helpero |
| dat. | helpere | helperon |
| acc. | helpere | helpere |
- sēo 'zie' (wa-stam)
| nom. | sēo |
| gen. | sēwes |
| dat. | sēwe |
| acc. | sēo |
Alle vörm zien nao 't veurbeeld vaan de Psalme. De Williram heet de neiging um de ja-stamme wie gewoen a-stamme te behandele; de wa-stamme valle dao al gooddeils same in de zwake verbuiging (zuug oonder).
Ouch de mieste oonzijege wäörd valle oonder de a-declinatie. 'n Bezunderheid is tot dees wäörd in awwer Aajdnederfrankisch gaaroet geinen oetgaank in nominatief en accusatief mievoud höbbe.
- wort 'woord'
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | wort | wort |
| gen. | wordes | wordo |
| dat. | worde | wordon |
| acc. | wort | wort |
De bovestoonde vörm koume oet de Psalme; hei-oet kin me opmake tot d'n Hoegduitsen oetgaank -er veur 't oonzijeg nog geinen ingaank had gevoonde in 't Limbörgs. Variante mèt oetgaank bestoon wel en koume veur in de Williram (diere 'bieste', wercho [lees werco] 'werke'. Dao vint me ouch vörm op -er, die me wel kin touwsjrieve aon 't gebruuk vaan e Hoegduits orzjineel. Eine kier, en wel in 't bekind gediechske Hebban olla vogala, vint me e miervoud op -as (nestas). Dit kin Aajdingelsen invlood zien, of Aajdsaksische; daobij is 't ouch de vraog of nest in 't dialek vaan de sjriever neet mesjiens mannelek waor.
Ouch oonzijege wäörd kinne ja- of wa-stamme höbbe, beveurbeeld ende 'ind' en horo 'pratsj'. Hun verbuiging versjèlt wijer neet vaan de manneleke pendante. In 't woord strō 'stru' vinde v'r 'ne verkorte genitief inkelvoud strōs.
o-declinatie
[bewirk | brón bewèrke]Heitouw huurt e groet deil vaan de vrouweleke wäörd. Oongetwieveld waore die wäörd 'nen inkele kier mannelek, meh zoe'n wäörd zien neet euvergelieverd. 't Geit in de ierste plaots um wäörd die in 't Oergermaans op -ō indegde, en daomèt cognaot zien mèt de Latijnse en Griekse a-declinatie. In 't Aajdnederlands zien evels de vrouweleke n-stamme (zuug oonder bij zwake verbuiging) mèt de o-declinatie samegevalle, zoetot me bij al dees wäörd vörm zuut die op bei declinaties trökgoon.
- tunga 'tong'
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | tunga | tunga, tungon |
| gen. | tungon | tungono |
| dat. | tungon | tungon |
| acc. | tungon, tunga | tunga, tungon |
i-declinatie
[bewirk | brón bewèrke]Hei-oonder valle zoewel manneleke es vrouweleke wäörd. Eigelek zouw de declinatie bij allebei de geslachte mote samevalle. Dit is evels (wie in aander Germaanse taole, zelfs al in 't Gotisch) allein in 't mievoud nog zoe. In 't inkelvoud höbbe de manneleke i-wäörd ziech evels bij de o-declinatie aongeslote, zoetot de flexie dao bij mannelek en vrouwelek versjèllend löp.
- fuot 'voot' (mannelek)
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | fuot | fuoti, fuote |
| gen. | fuotes | fuoto |
| dat. | fuote | fuotin, fuoton |
| acc. | fuot | fuoti, fuote |
- craft 'krach' (vrouwelek)
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | craft | crefti, crefte |
| gen. | crefte | crefto |
| dat. | crefte | creftin, crefton |
| acc. | craft | crefte |
Wie me kin zien höbbe alle vörm boete de nominatief en accusatief inkelvoud umlaut, e gevolg vaan de (al daan neet latente) -i in d'n oetgaank. Dit is de situatie in de Psalme; in de Williram blijf d'n umlaut dèks oet. Dit versjèl tösse oosteleke en westeleke dialekte zouw in de volgende iewe geprononceerder weure.
Zwake verbuiging
[bewirk | brón bewèrke]Ouch wel n-declinatie geneump. De gróp besteit oet manneleke en oonzijege wäörd; wat mèt de vrouweleke n-stamme is gebäörd, kin me bove leze. Oonder mie umtot oonzijege wäörd noets apaarte vörm veur d'n accusatief höbbe, goon manneleke en oonzijege zwake substantiva neet geliek op.
- namo 'naom' (mannelek)
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | namo | namon |
| gen. | namin | namono |
| dat. | namin | namon |
| acc. | namon | namon |
- herta 'hart' (oonzijeg)
| nv. | ink. | mv. |
|---|---|---|
| nom. | herta | herta, herton |
| gen. | hertin | hertono |
| dat. | hertin | herton |
| acc. | herta | herta, herton |
u-declinatie
[bewirk | brón bewèrke]Dees declinatie kaom wieneg veur en is mer spaorzaam euvergelieverd. 't Liekent trop tot de wäörd die droonder valle ziech ummer mie bij de groeter declinaties aon 't aonslete zien.
Wortelverbuiging
[bewirk | brón bewèrke]Ouch dees gróp löp leeg, d.w.z. ze geit dujelek in regelmaotege declinaties op. Verwantsjapswäörd wie bruother(e) weure daan gewoen wie helper(e) verboge.
't Woord man 'mins, maan', wat dèks veurkump, weurt ouch gooddeils wie e gewoen woord oet de a-declinatie verboge, mèt ein bezunderheid: nominatief en accusatief mievoud höbbe geinen oetgaank (man). Noe nog weurt in 't Nederlands gezag: Die kist moet je met vier man tillen.
Oonverbuigbare
[bewirk | brón bewèrke]Abstrakte wäörd aofgeleid vaan e bijveugelek naomwoord indege vaanajds op -i en höbbe deen oetgaank in alle naomvel: diupi 'deepde'. Dees wäörd zien vrouwelek. Daoneve kump ouch 't achterveugsel -itha veur (diupitha), wat 't in later Nederlands zal winne; zoe'n wäörd valle 'gewoen' oonder de o-declinatie.
Bijveugeleke naomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Wie de mieste Germaanse taole ('t Limbörgs is 'n oetzundering) kint 't Aajdnederfrankisch 'n sterke en 'n zwake verbuiging. De zwake kump in de modern taole veural nao (bepaolde) lidwäörd veur; umtot die in 't Aajdnederfrankisch nog bekaans oontbreke, is de sterke verbuiging väöl beter bewoerd gebleve. Hei-oonder volg, in de sterke flexie, 't woord blint 'blind'.
| nv. | m. | v. | o. | mv. |
|---|---|---|---|---|
| nom. | blint | blinde, blinda, blint | ||
| gen. | blindes | blindero | blindes | blindero |
| dat. | blindin | blindin | blindon | |
| acc. | blindan | blinda | blint | blinde, blinda, blint |
Opvallend is de vörm blindin in d'n datief mannelek en oonzijeg. Deze vörm huurt eigelek toes in de zwake verbuiging; me zouw hei iejer blindemo verwachte. Dit kump wel noe en daan veur, meh dat kin hiel good koume door 't gebruuk vaan e Hoegduits orzjineel.
Wie me kin zien heet de nominatief inkelvoud geinen oetgaank, ouch neet bij mannelek en vrouwelek. Dit is modern Nederlands (en aander Germaanse taole) euver 't algemein neet zoe, meh 't kump welins veur es me 't euver de kwaliteit vaan 'ne mins heet: een groot man is iemes wat belaankriek is en/of väöl heet gepresteerd, dewijl een grote man gewoen laank en breid gebouwd is.
Aofgeleide bijwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Bijwäörd aofgeleid vaan bijveugeleke naomwäörd weure gevörmp mèt -o. 't Achterveugsel -līko kump noe en daan veur: boldliko 'dapper' in de Williram (oet bold, Ingweoonse variant vaan bald).
Veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Persoeneleke
[bewirk | brón bewèrke]| inkelvoud | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| nv. | 1e pers. | 2e pers. | 3e pers. | ||
| m. | v. | o. | |||
| nom. | ic | thu | he, hie | siu | it |
| gen. | mīn | thīn | sīn, is | iro | sīn |
| dat. | mi | thi | imo | imo | |
| acc. | sia | it | |||
| mievoud | |||||
| nv. | 1e pers. | 2e pers. | 3e. pers. | ||
| nom. | wi | gi | sie, sia | ||
| gen. | unser | *iuwer | iro | ||
| dat. | uns | iu | im | ||
| acc. | sie, sia | ||||
Dit is e sterk geïdealiseerd sjema. De Psalme gebruke geregeld Hoegduitse vörm, de Williram bekaans exclusief. In dat book vint me ouch nog mir, mich en thir, thich veur d'n datief en accusatief in de ierste en twiede persoen. De sjriever gebruuk ze wel doorein, wat aontuint tot heer dat versjèl in zien eige taol neet maakde. In de Psalme vint me wi en wir nevenein; dit kin ouch in de taol vaan de sjriever zoe zien gewees (wie noe ouch in väöl Limbörgse dialekte veer). Wijer valle diverse vörm mèt h- op die in de daarde persoen veurkoume: her, himo, hiz (lees hit), hin ('hun', accusatief mievoud). In de Psalme koume die allein in 't begin vaan de teks veur; later gebruuk de sjriever, dinkelek oonder invlood vaan zien Aajdhoegduits orzjineel, allein vörm zoonder h-.
In de daarde persoen genitief woort oersprunkelek versjèl gemaak tössen 'ne genitief dee tröksleit op 't oonderwerp (sīn) en eine dee nao get of iemes aanders verwijs (is). Dit versjèl besteit ouch in väöl aw en sommege modern Indo-Europese taole. De vörm is weurt evels al zeldzaam: heer duuk mer eine kier op in de Psalme. In d'n datief en accusatief kaom dee vörm dinkelek neet veur; in zoewel de Psalme es de Williram is de vörm sich gevoonde, meh dat zal wel koume door 't gebruuk vaan Hoegduitse orzjinele.
Bezitteleke
[bewirk | brón bewèrke]Bezitteleke veurnaomwäörd zien aofgeleid vaan de genitief vaan de persoeneleke veurnaomwäörd: mīn, thīn, sīn, unsa en iuwa. Sīn weurt zoewel veur de daarde persoen inkelvoud es miervoud gebruuk. Oondaanks hun aofkoms kinne de wäörd wie gewoen bijveugeleke naomwäörd weure verboge.
Es 't bezit tröksleit op get aanders es 't oonderwerp, weure in de daarde persoen in principe de genitiefvörm gebruuk (zuug ouch bove). Die weure neet verboge.
Aonwiezende
[bewirk | brón bewèrke]Langen tied kóste de Germaanse taole mer ein aonwiezend veurnaomwoord veur zoewel kortbij es wiedaof. 't Oet 't Indo-Europees geèrf woord veur kortbij is in 't Gotisch nog es taolrelik bewoerd meh in de Wes-Germaanse taole allaank verdwene. In 't Aajdnederlands is dit laank ouch zoe gewees: de Psalme beeje allein vörm die euvereinkoume mèt 't modern dee(n), die en dat.
| inkelvoud | |||
|---|---|---|---|
| nv. | m. | v. | o. |
| nom. | thie, the (ther) | thiu, thie, the | that |
| gen. | thes | thero | thes |
| dat. | themo | themo | |
| acc. | thana, then | thia, thie | that |
| mievoud | |||
| nv. | m.v. | o. | |
| nom. | thie, thia | thiu | |
| gen. | thero | ||
| dat. | then | ||
| acc. | thie, thia | thiu | |
Vaan ther veur de nominatief mannelek inkelvoud maag me aonnumme tot 't Hoegduitsen invlood is.
Nao 't ind vaan d'n Aajdnederlandsen tied weurt dit woord dèkser es lidwoord gebruuk. Mesjiens neet touwvalleg kump roond dezen tied e verzwoerd aonwiezend veurnaomwoord in gebruuk, wat geit dene veur kortbij aon te geve. In de Williram leus me al thise, thisa, thiuse veur 't vrouwelek en thiz (lees thit) veur 't oonzijeg inkelvoud. Dees wäörd koume euverein mèt deze(n)/dees/dit in 't Limbörgs. In de Psalme, die awwer zien, koume dees wäörd neet veur.
Tèlwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Tèlwäörd zien mer zier spaorzaam bekind. Hei (en ouch allein hei) heet me zelfs mie aon glosse es aon de twie lang tekste. Veural in plaotsnaome vint me dèks tèlwäörd.
De volgende zien euvergelieverd of kinne vrij gemekelek weure gereconstrueerd:
| 1. | ein, ēn |
| 2. | tuene (acc.), twi- (in samestèllinge) |
| 3. | thri(e), thren (dat.) |
| 4. | viwar, later vi(e)r |
| 5. | vive |
| 6. | *ses |
| 7. | sivon |
| 8. | *aht |
| 9. | *nigon |
| 10. | ten |
| 1000. | thusint |
Ein/ēn is gans verbuigbaar, de hoeger getalle höbbe in eder geval 'nen datief. Dee weurt zelfs noe nog in 't Nederlands gebruuk (met zijn drieën).
Werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]'t Aajdnederfrankisch waor, in eder geval veur zoewied veer kinne zien, d'n dualis en 't passief al kwiet, meh bewoerde wijer väöl vaan de aw Germaanse vörmeriekdom. De conjunctief is slech euvergelieverd, meh good genóg om te zien tot 'r nog algemein vaan d'n indicatief versjèlde - wat in 't Middelnederlands door 't verdoffe vaan de klinkers nog mer bij 'nen inkele vörm zoe waor. 'n Einheidsmiervoud, wie in de Ingweoonse taolvörm, gief 't neet, al moot dat oetindelek in 't weste wel zien oontstande door taolcontak mèt 't Fries. Ouch de ierste en daarde persoen mievoud, die later euveral zouwe samevalle, versjèlle in d'n indicatief nog vaanein (al kump 't ouch veur tot ze samevalle).
Zwake werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Vaan de veer zwake werkwoordsklasse in 't Oergermaans (die op -jan, -ōn, -an en -nan) zien in 't Aajdnederlands de ierste twie nog euvergebleve. De versjèlle weure evels gaw kleinder: in väöl vörm valle ze al same en in de verleien tied, boe 't versjèl normaal nog 't dujelekste te zien is, volge de -jan-wäörd dèks al de verveuging vaan de -ōn-wäörd.
Geïdealiseerd zuut de verveuging vaan de twie types zoe oet:
- neron 'rèdde' (-jan-klas)
| indicatief | conjunctief | imperatief |
|---|---|---|
| tegewoordegen tied | ||
| ic nero(n) | ic nere | |
| thu neris(t) | thu neres | ner |
| he nerit | he neret | |
| wi neron | wi neren | |
| gi neret | neret, nerit | |
| sia nerunt | sia neren | |
| verleien tied | ||
| ic nerida | ic neride | |
| thu neridos(t) | thu nerides | |
| he nerida | he neride | |
| wi neridon | wi neriden | |
| gi neridet | ||
| sia neridon | sia neriden | |
| oonvoltoejd deilwoord | ||
| nerenda | ||
| voltoejd deilwoord | ||
| generet | ||
- macon 'make' (-on-klas)
| indicatief | conjunctief | imperatief |
|---|---|---|
| tegewoordegen tied | ||
| ic maco(n) | ic make | |
| thu macos(t) | thu makes | mac |
| he macot | he make | |
| wi macon | wi maken | |
| gi macot | gi maket | macot |
| sia macont | sia maken | |
| verleien tied | ||
| ic macoda | ic macode | |
| thu macodos(t) | thu macodes | |
| he macoda | he macode | |
| wi macodon | wi macoden | |
| gi macodet | ||
| sia macodon | sia macoden | |
| oonvoltoejd deilwoord | ||
| maconda, makenda | ||
| voltoejd deilwoord | ||
| gemacot | ||
- Opmerkinge
- De -n in de ierste persoen inkelvoud is neet oersprunkelek en is geginneraliseerd nao de athematische werkwäörd. Dit zal neet algemein zien gewees, meh 't is wel de vörm die in de bronne euverheers. Allewijl vint me dit veural nog in 't Wes-Vlaoms vaan Brugge en umgeving.
- D'n oetgaank -st veur de twiede persoen inkelvoud is 'n vernuiing. Heinao zalle de vörm allein nog mèt -s weure weergegeve.
- De klinker in d'n oetgaank kin variëre. Noe en daan vint me op de plaots vaan de o ook 'n a.
- Zelfs in dezen tied weurt de bindvocaol in de verleien tied welins eweggelaote, veural nao stamme langer es ein syllaab. De Wes-Nederlandse kofschip-regel kin daan in wèrking trejje: erquikta 'verkwikde' oet awwer *erquikida.
Sterke werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Sterke werkwäörd zien e typisch Germaans fenomeen: 't Indo-Europees ablautsysteem is hei nog get oetgebreid (neve lang en korte e en o hure noe ouch lang en korte a tot de meugelekhede) en vörmp veur 'n rillatief klein gróp vaan väölgebruukde werkwäörd de basis vaan de verleientiedsvörming. In de aw Germaanse taole zien zeve klasse sterke werkwäörd te oondersjeie: zès mèt ablaut en 'n zevende mèt reduplicatie. 't Aajdnederlands weurt de zevende klas, zjus wie in de mieste Germaanse taole, in 't algemein ouch vaan ablaut veurzeen.
'n Bezunderheid bij e hemfelke sterke werkwäörd is tot de prefix ge- in 't voltoejd deilwoord oontbrik: vundan 'gevoonde', cuman 'gekoume', worthan 'gewore'. Ouch in 't Middelnederlands vint me dit dèks trök en noe nog huurt me 't in sommege Limbörgse dialekte (veural bij awwere). Dao kin 't evels allein bij mutatief werkwäörd optrejje (d.w.z. werkwäörd die mèt zien weure verveug), dewijl me dit in 't Aajdnederlands ouch bij actief werkwäörd vint (die höbbe kriege).
V'r zalle hei de zeve klasse naoloupe en es veurbeeld e werkwoord oet de ierste in zien complete verveuging tuine. In eder vaan de zès ablautende klasse bestoon veer ablautsgraode: infintief/tegewoordegen tied, verleien tied inkelvoud, verleien tied mievoud, voltoejd deilwoord. Daoneve kin de verveuging vaan de tegewoordegen tied nog door umlaut weure aongedoon. In de Psalme, die jummers in 't Aajdlimbörgs gesjreve zien, vint me dat dèks trök. In de Williram zuut me dat minder consequent; 't kin tot in 't weste d'n umlaut aon 't verdwijne waor, meh 't kin ouch tot 'r dao noets veurkaom - de gevalle boe umlaut in de Williram optreujt, mote daan es invlood vaan 't Hoegduits origineel weure gezeen.
- 1e klas
ablautsrij: ī - ei/ē - i -i
- grīpon 'griepe'
| indicatief | conjunctief | imperatief |
|---|---|---|
| tegewoordegen tied | ||
| ic grīpon | ic grīpe | |
| thu grīpis | thu grīpes | grīp |
| he grīpit | he grīpet | |
| wi grīpon | wi grīpen | |
| gi grīpet | grīpet, grīpit | |
| sia grīpunt | sia grīpen | |
| verleien tied | ||
| ic greip/grēp | ic gripi | |
| thu gripi | thu gripis | |
| he greip/grēp | he gripi | |
| wi gripon | wi gripin | |
| gi gripet | gi gripit | |
| sia gripon | sia gripin | |
| oonvoltoejd deilwoord | ||
| grīponda | ||
| voltoejd deilwoord | ||
| gegripon | ||
- 2e klas
ablautsrij: ie - ō - u -o
- Veurbeeld: biedon 'beeje' - bōt - budon - gebodon
Sommege wäörd vaan dit typ höbbe in d'n infinitief en tegewoordegen tied ou of ū: sloupon 'sloepe'.
- 3e klas
ablautsrij: e of i - a - u - o of u
- Veurbeeld vaan 't ierste subtyp: bindon 'binde' - bant - bundon - gebundon
- Veurbeeld vaan 't twiede subtyp: helpon 'helpe' - halp - hulpon - geholpon
De splitsing in twie subtypes is te verklaore oet klaankwètte die in 't Wes-Germaans algemein gelde.
- 4e klas
ablautsrij: e - a - ā - o of u
- Veurbeeld: nemon 'numme' - nam - nāmon - genumon
De u in 't voltoejd deilwoord treujt op veur 'n -m-.
- 5e klas
ablautsrij: e - a - ā - e
- Veurbeeld: gevon 'geve' - gaf - gāvon - gegevon
Hei treujt e/i-wisseling op in de tegewoordegen tied: thu givis, he givit. Dat zuut me noe nog trök in modern Limbörgs (diech giefs, heer gief).
- 6e klas
ablautsrij: a - uo - uo - a
- Veurbeeld: faron 'vare' - fuor - fuoron - gefaron
- 7e klas
Oersprunkelek reduplicatie, wie bove gezag (beveurbeeld haitan - haihait). De wèrkwäörd hei-in volge 't petroen oersprunkeleke klinker - ie - ie - oersprunkeleke klinker.
- Veurbeelder:
- heiton/hēton 'heite' - hiet - hieton - geheiton
- loupon 'loupe' - liep - liepon - geloupon
- haldon 'hawwe' - hield - hieldon - gehaldon
- ruopon 'rope' - riep - riepon - geruopon
- slāpon 'slaope' - sliep - sliepon - geslāpon
Euver 't algemein zien dees werkwäörd probleemloes wie sterke wèrkwäörd wijer gegaange. Bij heiton/hēton evels, boe 't versjèl in klaank zier klein waor, höbbe zoewel 't Nederlands es sommege Limbörgse dialekte veur 'ne zwake verleien tied gekoze (Mestreechs heite - hètde - geheite; Nederlands heten - heette - geheten) of aongeslote bij de zèsde klas (Remunjs heite - hoot - geheite). In 't Mofers blijf 't evels in de zevende klasse: heite - heet - geheite.
Oonregelmaoteg zwake werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Ouch in 't Aajdnederlands koume al e paar werkwäörd veur die me tot de zwake moot rekene (ze gebruke geinen ablaut en hun voltoejd deilwoord indeg op -t) meh die neet (gans) de gebrukeleke aofleiinge oondergoon. 't Geit veural um werkwäörd boe in de verleien tied de bindvocaol al vreug moot zien eweggevalle en daodoor 't umlautsperces zien misgeloupe. Zoe krijg me setton 'zètte' - satta - gesat, *sendon 'zende, sjikke' - sanda/santa - gesant. Ouch *leggon 'lègke', wat neet is euvergelieverd, hoort dao zoonder twiefel bij.
Hebbon 'höbbe' is gecompliceerder; me vint daoveur de vörm habeda, habda en hatta. Oersprunkelek waor dit gei -jan-werkwoord meh indegden 't es ein vaan de wienege zwake werkwäörd op -an. In de Williram is dat zoe gebleve: dao vint me nog havan.
Ouch oonregelmaoteg zien bringon/brengan 'bringe' - brahta - (ge)braht en thencon 'dinke' - thahta - *thaht.
Gemingde werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]In tegestèlling tot 't modern Nederlands en väöl Nederlandse en Limbörgse dialekte had 't Aajdnederfrankisch koelek werkwäörd die sterke en zwake vörm mingde. Allein bij 't werkwoord beginnen vint me e 'staopel-preteritum' - ablaut nao de daarde klasse plus 'ne zwaken oetgaank: begunda, begunsta. 't Limbörgs heet de lèste vörm behawwe (begós); in 't (Standaard-)Nederlands is dit weer e gewoen sterk werkwoord gewore (begon).
Athematische werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]De aw Indo-Europese taole höbbe 'n gróp, dèks rillatief klein, vaan werkwäörd die zoonder d'n oetgaank zoonder themavocaol aon de stam plekke. Dat vèlt 't bèste op in de ierste persoen inkelvoud vaan de tegewoordegen tied, boe daan -mi versjijnt/versjeen in plaots vaan -ō. In de Germaanse taole kump dat nog bij e hemfelke korte (einlèttergrepege) werkwäörd veur. D'n oetgaank veur de ierste persoen inkelvoud is daan -n - wie heibove al besjreve höbbe de thematische werkwäörd in de mieste besjikbaar tekste dit euvergenome.
De euvergelieverde athematische werkwäörd zien duon 'doen', gān/gangan 'goon', slān/slagen en stān/standan 'stoon'. Merk op tot sian 'zien [videre]' hei neet bij huurt: dit heet in 't Aajdnederlands nog twie syllabe en treujt pas in later Nederlands tot dit grupke touw.
De verbuiging zuut in de tegewoordegen tied zoe oet:
| ic gān | ic duon |
| thu gās | thu duos |
| he gāt | he duot |
| wi gān | wi duon |
| gi gāt | gi duot |
| sia gānt | sia duont |
Alle athematische werkwäörd zien sterk. Gān, slān en stān make hunne verleien tied mèt de verzwoerde variant vaan hunnen infintief en slete ziech daan bij de zèsde klas aon: slagan - sluog. Duon vèlt in de zevende klas, en redupliceert es insegste werkwoord in 't Aajdnederlands nog ummertouw: deda. De Nederlandse vörm is dao nog op gebaseerd (deed); 't Zuid-Limbörgs evels heet dao allewijl 'ne vörm dee beter bij de aander athematische werkwäörd aonslut (deeg).
Praeterito-praesentia
[bewirk | brón bewèrke]Dit zien werkwäörd die hunne (sterke) verleien tied in 't inkelvoud es tegewoordegen tied zien goon gebruke. Hunne verleien tied drökke ze daan oet mèt e nui preteritum: zwaak zoonder bindvocaol. 't Gief e hemfelke vaan die wäörd in 't Aajdnederlands, meh ze zien neet allemaol eve good bewoerd.
Bekind in minstens eine vörm zien:
- *dugan 'vaan nöt zien, [örges veur] douge' - it douch
- *durran 'dörve' - si durren (in de Williram)
- cunnan 'kinne [posse]' - he can, sia cunnon, conjunctief ic cunna, verleien tied he cunde
- *mugan 'mage, kinne' - thu magt, he mach, gi mugat, sia mugan, verleien tied mohta, verleien tied conjunctief mohti
- *muoton 'mote' - ic, he muote, wi muoten (allemaol conjunctiefvörm)
- s(c)ullon 'verpliech zien, mote [vaan iemes aanders]', zalle. Dit vèlt nog 't bèste te reconstruere:
| ic s(c)al |
| thu s(c)alt |
| he s(c)al |
| wi s(c)ulun |
| gi s(c)ulet |
| sia s(c)ulen |
- Wijer vint me in de conjunctief eine ic s(c)ule en in de verleien tied scolde etc. De vörm mèt sc- koume allein in de Williram veur; oonzeker is of dit al of geinen Hoegduitsen invlood waor.
- witon 'wete' - thu weist, he weit/wēt, wi witton, sia witton.
Hapaxe zien hei dèks weergegeve wie ze zien gevoonde, mèt eventueel aongepasde spèlling meh zoonder veraandering vaan de gebruukde vocaol.
willon
[bewirk | brón bewèrke]Dit werkwoord liek gans get op die vaan de väörege gróp, meh de aofwiekende vörm koume hei doortot de persoensvörm vaan oersprunk optatieve waore. D'n optatief is in alle bekinde Germaanse taole opgegaange in de conjunctief, meh heet hei wel zien spore naogelaote. Bekind zien: thu wilt, he wila, wi willon/willan, sia wilunt/willant. 'nen Apaarte conjunctief besteit evels wel: thu willest, he wela/wolle/wolla.
De verleien tied is ouch hei weer zwaak zoonder bindvocaol. Bekind zien: ic wolda, thu wolest, he wolda, sia woldan.
weson/sīn
[bewirk | brón bewèrke]'t Werkwoord 'zien [esse]' is in alle Indo-Europese taole oonregelmaoteg. Dit kump zoewel doortot de vörm wied zien 'aofgeslete' (gefuseerd) es doortot me miejer stamme drin gebruuk. 't Aajdnederlands gebruuk, wie ouch 't modern Nederlands, wel drei wortele. Ierstens gief 't vörm die zien aofgeleid vaan Proto-Indogermaans *h₁es-. Dit zien de oonregelmaotegste vörm; die koume rech oet de groondtaol en höbbe dujeleke, dèks al zjus zoe aofgeslete cognaote in aander taole. Vaan oersprunk is dit 'n athematisch werkwoord. Daan gief 't vörm vaan de wortel *h₂wes-, wat in 't Oergermaans *wesaną woort en in 't Aajdnederlands versjijnt es weson. Daardens gief 't nog vörm die ziech laote aofleiie vaan Proto-Indogermaans *bʰéwH-ti, 'ne variant vaan *bʰuH-.
| tegewoordegen tied |
|---|
| ic bim, bin |
| thu bis |
| he is(t) |
| wi sīn |
| gi sīt |
| sia sint |
| verleien tied |
| ic was |
| thu wāri |
| he was |
| wi wāron |
| gi wāret |
| sia wāron |
De vörm veur de ierste en twiede persoen inkelvoud zien beïnvleujd door de geèrfde vörm *im en *is. Die zien neet bekind oet 't Aajdnederlands meh wel oet 't Gotisch. In de Wes-Germaanse taole mote ze zien gefuseerd mèt de regelmaotege vörm *bino(n) en *binis.
Ist is d'n awwere vörm. 't Weurt in de Psalme consequent gebruuk, in de Williram noe en daan neve is en iss. Me dink tot is de plaotseleke vörm waor in 't Egmonds vaan 1100; boe nog ist veurkump, vèlt dat daan te verklaore oet d'n invlood vaan 't Hoegduits orzjineel.
Syntaxis
[bewirk | brón bewèrke]D'n Aajdnederfrankische syntaxis (zinsbouw) leek al 'n ind op dee vaan 't modern Nederlands en Limbörgs, meh versjèlle gaof 't wel - zoewie 't ouch versjèlle gaof mèt 't Oergermaans. Diverse oontwikkelinge die allewijl voltoejd zien, sjijne toen in volle gaank te zien gewees. 't Is evels lesteg um get euver dit oonderwerp te zègke umtot eine vaan de belaankriekste bronne, de Wachtendonckse Psalme, bekaans woord veur woord is gekoppeld aon 't Latijns origineel - veur de woordvolgorde is deze bron dus feitelek weerdeloes, boete die paar kier tot de vertaoling daovaan aofwiek. De Leidse Williram, dee oersprunkelek Germaans is en neet wie de Psalme bedoeld um Latien oet te liere, is al e stök betrouwbaarder.
Woordvolgorde
[bewirk | brón bewèrke]De allewijl gebrukeleke volgorde oonderwerp - gezagte - veurwerp in hoofzinne, persoensvörm - oonderwerp - res in vraogzinne en oonderwerp - veurwerp - gezagte in bijzinne liekent aon 't ind vaan d'n Aajdnederfrankischen tied al gooddeils vas te ligke. Aofwiekinge koume veur in de Williram, meh die zien zeldzaom. In de Psalme weurt 'nen inkele kier vaan de Latijnse zinsbouw aofgeweke, en daan versjijnt ouch dit petroen. Oersprunkelek zal de persoensvörm dèkser achteraon höbbe gestande, meh umtot 't zoezjus besjreve petroen in alle Wes-Germaanse taole optreujt of optrooj (de speciaol volgorde in bijzinne is pas later oet 't Ingels verdwene), kin me aonnumme tot 't in hoofzaak al vreug in de middeliewe stoont.
Binnen e zinsdeil koume lidwoord, bezittelek veurnaomwoord en/of bijveugelek naomwoord bekaans ummer veur 't hoofwoord. 't Bezittelek veurnaomwoord kin nog affectief drachter koume, wie noe nog in archaïsch Nederlands (moedertje mijn). Veurzètsele koume ouch ech veur 't hoofwoord (meh zuug oonder); ouch al door de versumpeling vaan 't naomvalssysteem weure ze al mie gebruuk es beveurbeeld in 't Latien.
Oontstoon en gebruuk lidwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Oersprunkelek hadde de Germaanse taole, de Indo-Germaanse taole in 't algemein, gei lidwoord. In 't Gotisch oontbrik 't bekaans gans, ouch in de vertaoling vaan de Griekse evangelies boe e bepaold lidwoord algemein weurt gebruuk. Me dink tot 't Vulgair Latien 't vaan 't Grieks heet euvergepak, oonderwijl zelf 't oonbepaold lidwoord heet oontwikkeld en dat weer aon de Germaanse (en Keltische) taole heet doorgegeve. Zoedoende zouw 't in d'n Aajdnederlandsen tied mote zien ingeveurd. De vörm vaan 't bepaold lidwoord waore geliek aon 't aonwiezend veurnaomwoord (zuug bove), 't oonbepaold lidwoord baseert ziech op 't tèlwoord ein/ēn.
De bronne liekene dat ouch aon te tuine. In de Wachtendonckse Psalme kump 't bepaold lidwoord eine kier veur (the lera 'de lier', tege de Latijnse teks in) en 't oonbepaold lidwoord noets. In de Williram duke de bepaolde lidwäörd geregeld op, de oonbepaolde noe en daan. Dit kump euverein mèt de situatie in de beter bewoerde taole Aajdingels en Aajdhoegduits.
Samegestèlde tije
[bewirk | brón bewèrke]Oersprunkelek hadde de Germaanse taole mer twie tije: tegewoordege en verleien tied. Dat waor 'n versumpeling vaan de drei tije (presens, aoristus, perfectum) die me de Indo-Germaanse groondtaol touwsjrijf en dat steit in sjrèl contras mèt de sterke oetbreiing vaan 't systeem in 't Latien en Grieks.
Laankzaamaon oontwikkele de Germaanse taole evels nui tije, en wel door perifrastische constructies. Dat wèlt zègke tot ze mèt hölpwerkwäörd geliekaardege nuances goon oetdrökke wie 't Latien en Grieks dat mèt synthetische vörm doen. Zoe oontsteit de voltoejd tegewoordegen tied, door 't werkwoord hebbon of sīn/weson te combinere mèt 't voltoejd deilwoord. Langen tied evels woorte zoe'n constructies neet es werkwoordstije gezeen: zinne wie iech höb de boot gemaak woorte neet aanders aongevoolt es constructies wie iech höb de boet zuver - es get wat 't oonderwerp heet bewèrkstèlleg dus. Dao kump mer hiel laankzaam veraandering in. In de Psalme kump de v.t.t. mesjiens eine kier veur (en dat hoof neet allein te ligke aon 't streng vertaolprinciep, umtot es 't moot nog dèks genóg twie Aajdnederlandse wäörd mèt ei Latijns correspondere). In de Williram, dee joonger is, vint me 't al dèkser en 't bekind Hebban olla vogala begint demèt. Toch zouw zelfs in 't Vreugmiddelnederlands de v.v.t. nog bij väörkäör weure gebruuk es 't oonderwerp get had gepresteerd.
De touwkoumenden tied woort in 't begin consequent mèt de tegewoordegen tied oetgedrök, meh later geit me ziech behelpe mèt modaol hölpwerkwäörd. Typisch aon 't Aajdnederlands is tot me ziech daoveur s(c)ullan oetzeuk, wat oersprunkelek 'mote (oet 'n verpliechting)' beteikende meh zelfs al in de Psalme dèks weurt gebruuk es vertaoling vaan 't Latijns futurum: inde wesan sal also holz [lees holt] veur et erit tamquam lignum (WP 1:3).
E synthetisch passief (lijende vörm) heet in 't Oergermaans nog bestande ('t is nog good bekind oet 't Gotisch) meh in de Wes-Germaanse taole vint me dao niks vaan trök. 't Passief weurt mèt sīn/wesan en werthan oetgedrök. In tegestèlling tot noe weure ze doorein gebruuk: sīn/wesan kin op de tegewoordegen tied sloon en werthan op de verleie. Hoegoet weurt werthan dèkser gebruuk es 't lijend subjek 'n veraandering oondergeit.
Veurnaomwäördeleke bijwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Dit zien wäörd wie traon, daoveur, heiop, boe-euver: de combinatie veurzètsel + veurnaomwoord weurt vervaange door plaotsbestummend bijwoord + achterzètsel. In de Psalme oontbreke ze nog, zelfs op de sjeerse plaotse boe dat logischer zouw zien gewees. In de Williram koume ze evels volop veur, zij 't nog wel neve constructies mèt veurnaomwäörd.
Verpliech oonderwerp
[bewirk | brón bewèrke]In 't Latien (en de mieste Romaanse taole) weurt 't persoenelek veurnaomwoord in d'n ierste naomval miestens eweggelaote umtot de persoensvörm 't oonderwerp toch wel dujelek maak. In 't Aajdnederlands kin dat in theorie ouch (ouch hei liet de vörm niks aon dujelekheid te wunse euver), meh gebrukelek waor dat dinkelek neet. Al in de Psalme duuk e persoenelek veurnaomwoord dèks op boe 't in 't Latien neet steit (zij 't ouch neet ummer). Dit gebäört dèkser in de ierste en twiede persoen es in de daarde; 't kin dus wel tot me 't dao nog welins ewegleet.
Oonpersoeneleke constructies
[bewirk | brón bewèrke]Die kump me noe en daan tege: Sines ouetes niedet mi 'Iech höb zien vröch nujeg', mi hungret 'iech höb hoonger'.
Naomwoordelek gezagte
[bewirk | brón bewèrke]'t Naomwoordelek gezagte liekent vrij sterk op wie dat allewijl in 't Nederlands en Limbörgs oetzuut. 't Aontal koppelwerkwäörd is evels, veur zoewied bekind, beperk tot sīn/wesan en werthan.
Dobbel oontkinning
[bewirk | brón bewèrke]De dobbel oontkinning kaom, zij 't neet verpliech, väöl veur in 't Aajdnederlands. Sterker nog: 't Frans, boe ze wel verpliech is, liekent ze oet 't Aajdnederfrankisch te höbbe euvergenome. Bekind zien ne ... niweht/niet 'neet', ne ... nieman en nog get aandere. Oontkinninge mèt allein ne koume evels ouch veur.
In de Psalme weurt 't Latijns non miestens vertaold mèt allein ne of allein niweht. Door 't bove geneump vertaolprinciep is neet zeker wiezier dat euvereinkaom mèt de taol die de vertaoler spraok.
Bron
[bewirk | brón bewèrke]A. Quak, J.M. van der Horst, Inleiding Oudnederlands. Universitaire Pers Leuven, Leuve, 2002.