Daartiende iew

twelfde iew -- daartiende iew -- veertiende iew

De daartiende iew vaan de westerse (christeleke) jaortèlling leep vaan 1201 tot en mèt 1300. In de Europese historie is dit ein vaan de middeliewe, mie in 't bezunder weurt dezen tied bij de hoeg middeliewe gerekend. De daartiende iew is in väöl opziechte de klassieke periode vaan de middeliewse besjaving: kèrk en adel op 't toppunt vaan hun mach, de middeliewse rechsorde woort alum gerespecteerd. Middeliewse kuns en filosofie bereikde nog oongekinde huugdes, nog zoonder in vraog te weure gestèld. Oos-Europa, 't Midde-Ooste en 't Wied Ooste woorte oonder de voot geloupe door 't Mongools wereldriek, wat ziech in korten tied oongeluifelek oetbreide. Dit had ouch veurdeile: 't militair euverwiech zörgde veur veilegheid (Pax Mongolica) en deeg de Zijroute bleuje. Europa, India en China kóste noe mètein in contak trejje.

Groete gebäörtenisse

1204: De Twiehieregheid vaan Mestreech weurt bij ak geregeld. Dit is ouch 't ajdste documint boe-in Mestreech es stad weurt umsjreve.
1204: De Veerde Kruustoch löp oet op e conflik tösse westeleke en oosteleke christene. Westerse edele stiechte 't Latijns Keizerriek vaan Constantinopel. 't Euverbliefsel vaan 't Byzantijns Riek kump bekind te stoon es 't Keizerriek vaan Nicaea.
1204: De Franse pakke nao e laank belag 't oonnumbaar geach Château Gaillard vaan de Ingelse. Normandië, sinds 1066 in personeel unie mèt Ingeland, kump aon de Franse kroen.
1206: Alle Mongoolse stamme weure in ei riek vereineg door Dzjengis Khan.
1209: Op initiatief vaan paus Innocentius III beginne de Albigenzische Kruustochte tege de Kathare. De Franse keuning nump 't militair veurtouw.
1212: Kinderkruustoch.
1215: Jan Zoonderland weurt mèt 't opstèlle vaan de Magna Carta gedwoonge de mach te deile mèt zien vazalle. 't Charter lègk de basis veur 't Ingels Hoegerhoes.
ca. 1225: 't K'iche'keuninkriek, de lèste mechtege Mayastaot, weurt gestiech in Q'umarkaj.
1229: Nao de Zèsde Kruustoch kump Jeruzalem weer in han vaan de christene en weurt 't keuninkriek Jeruzalem weer herstèld.
1229: Mèt de Vrei vaan Paries indege de Albigenzische Kruustochte. 't Katharisme is zoe good wie oetgereujd, de Zuid-Franse domeine stoon gooddeils oonder controle vaan Paries.
1230: De Carmina Burana, 'n Middellatiense en Middelhoegduitse blomlezing, woort gebundeld. De bundel besteit oet wèrke vaan de 11de bis 13de iew.
1230: 't Keuninkriek Granada weurt gestiech. Deze lèsten islamitische staot op 't Iberisch Sjiereiland zal nog tot 1492 bestoon.
1231: Remund krijg stadsrechte.
1240: De Mongole loupe de Kievse Roes oonder de veuj.
1240: Dafydd ap Llywelyn nump es ierste d'n titel prins vaan Wales aon.
1243: Zittert krijg stadsrechte.
1244: 't Ajjoebiedesultanaot belègk, vereuvert en plundert Jeruzalem.
1248: Wöllem II vaan Holland weurt gekoze tot roems-keuning. Heer weurt zoedoende d'n insegste Nederlandsen edele dee oets 't Heileg Roems Riek beheers.
1258: Mongoolse horde oonder Hulagu Khan plundere Bagdad en maken 'n ind aon 't Abbasidekalifaot.
1261: 't Keizerriek vaan Nicaea löp 't Latijns Keizerriek oonder de voot en herstèlt 't Byzantijns Riek. 't Geslach vaan de Paleologe zal 't riek tot aon 't ind es keizers regere.
1262: Op aondringe vaan Gissur Þorvaldsson kump 't door börgeroorlog versjäörd Iesland oonder de Noorse kroen.
1263: De Nuistad, daan mesjiens bekind es Elsene, krijg stadsrechte.
1270: Yekuno Amlak weurt mèt 'ne coup keizer vaan Ethiopië. Zien Salomonsdynastie zal 't land zeve iewe laank regere.
1271: Kublai Khan eis 't mandaot vaan d'n hiemel op en kroent ziech tot keizer vaan China: begin Yuandynastie; Peking (Khanbaliq) veur 't iers hoofstad vaan China.
1276: De Mongole pakke de Song-hoofstad Lin'an.
1276: Zöstere krijg stadsrechte.
1279: In de slaag bij Yamen weurt 't leger vaan Zhao Bing verslage: definitief ind Songdynastie.
1282: Floris V vaan Holland annexeert Wes-Friesland.
1283: Prins Daniël, naokoumeling vaan de Kievse voorste, stiech 't Groetvoorstedom Moskou, d'n ierste veurluiper vaan de Russische staot.
1283: Prins Dafydd ap Gruffydd, de lèsten inheimse prins vaan Wales, weurt door de Ingelse geëxecuteerd.
1288: Hertog Jan vaan Braobant versleit de bisjop vaan Kölle in de slaag bij Woeringe. Heidoor kump 't Hertogdom Limbörg in personeel unie mèt Braobant.
1291: 't Mamelukkesultanaot pak Acre en maak daomèt definitief 'n ind aon de kruusveerdersstaote in de Levant.
1291: De drei kantons Uri, Schwyz en Unterwalden slete 't Eidgenoetsjap, de basis veur de latere Zwitserse staot.
1293: Raden Widjaja stiech 't Riek vaan Madjapahit. Dit Oos-Javaans riek zal groete deile vaan 't huieg Indonesië goon beheerse.
1294: Mofert krijg stadsrechte.
1296: Graof Floris V vaan Holland weurt in Muiden door zien vazalle vermaord.
1299: Mèt Jan I störf 't Hollands Hoes in manneleke lien oet. Jan II vaan Avesnes volg häöm op; Holland kump in personeel unie mèt Henegouwe.

Wetensjap en filosofie

1202: In 't Wiskundebook Liber abaci lègk Fibonacci de Hindoe-Arabische ciefers oet en publiceert heer zien reeks vaan Fibonacci.
1208: Saxo Grammaticus sjrijf zien Gesta Danorum.
ca. 1250: Roger Bacon sjrijf zien Summa grammatica.
1264: In Europa en China weurt 'ne groete komeet gezeen (de komeet vaan 1264).
1267: In e werk vaan Roger Bacon weurt veur 't iers door 'nen Europeaon euver böskroet gesproke. Europa heet de oetvinding via de Mongole liere kinne.
1271: Marco Polo begint aon zien reis, die häöm tot in China en Mongolië zal bringe: Europese oontdèkking vaan China.
1274: Thomas vaan Aquino lègk de lèste hand aon Summa theologica, e lieveg bookwerk boe-in gans 't middeliews wereldbeeld weurt oetgelag en oonderbouwd mèt alle daan besjikbaar bronne.
ca. 1280: 't Handsjrif Anonymus IV, collegedictaot vaan 'nen Ingelse student in Paries, weurt gesjreve. 't Is vaan groet belaank veur de musicologische kinnes vaan de Notre-Damesjaol.

Religie

De Roems-Kathelieke Kèrk stoont op 't huugdepunt vaan häör mach. Väöl vaan häör acties stoonte daan ouch in 't teike vaan wereldleke politiek.

1208: De pauseleke legaot Pierre de Castelnau weurt door de Kathare vermaord.
1209: De orde vaan de Franciscaone weurt gestiech.
1215: 't Veerde Lateraans Concilie kump bijein. Hei weurt 't dogma vaan de transsubstantiatie oonfeilbaar verklaord en opgerope tot de Vijfde Kruustoch.
1216: De orde vaan de Dominicaone weurt gestiech.
1236: Ahmad al-Badawi verhuis nao Egypte en stiech dao de Badawiyyah, 'n soefische orde.
1240: Lowie IX vaan Fraankriek liet 't Dispuut vaan Paries organisere, tösse joedse en christeleke gelierde. De koumende jaore zal de joedse religie streng weure vervolg.
1245: 't Ierste Concilie vaan Lyon kump bijein. Neve diverse intern conflikte weurt op dit concilie ouch keizer Frederik II vaan 't Heileg Roems Riek geëxcommuniceerd.
1263: Keuning Jacobus I vaan Aragon liet in 't Dispuut vaan Barcelona joede en christene mètein euver Zjezeke discutere. De joede mage in Barcelona blieve.
1274: 't Twiede Concilie vaan Lyon kump bijein. Me erkint de Dominicaone en Franciscaone en reup op tot e verboond mèt de Mongole en 'ne nuie kruustoch.

Kunste

1218: In Remund weurt 'n cisterciënzerabdij gestiech boe ouch de Munsterkèrk bij huurt.
1248: Oonder graof Wöllem II begint de bouw vaan de Ridderzaol in D'n Haag.
ca. 1250: 'ne Zekere Wöllem dee Madocke maakde sjrijf Vanden vos Reynaerde.
ca. 1270: De Poëtischen Edda weurt gesjreve.
1298: De Aw Brögk in Mestreech kump veerdeg; ze vervingk 'n väöl awwer Romeinse brögk.

Persoenelekhede

Voorste, militaire en politici

Alfons X vaan Castilië (Alfons de Wijze)
Paus Bonifatius VIII
Boudewijn I vaan Constantinopel
Boudewijn II vaan Constantinopel
Dzjengis Khan
Eduard I vaan Ingeland
Filips III vaan Fraankriek (Filips de Stoute)
Filips IV vaan Fraankriek (Filips de Sjoene)
Floris V vaan Holland
Frederik II vaan 't Heileg Roems Riek
Paus Gregorius IX
Hendrik III vaan Ingeland
Paus Innocentius III
Paus Innocentius IV
Jan I vaan Braobant
Jan vaan Ingeland (Jan Zoonderland)
Kublai Khan
Lowie IX vaan Fraankriek (Lowie d'n Heilege)
Michael VIII vaan 't Byzantijns Riek (Michael Palaiologos)

Wetensjappers en filosofe

Religieuze

Zuug ouch 'voorste' en 'filosofe'.

H. Franciscus vaan Assisi
Roemi

Kunstenere

Väöl kunstenere bleve in dezen tied nog anoniem. Vaan sommige wèt me evels wel de naom, dèks genóg door 't werk van hun lierlinge.

Jaore

Jaore 1200	1201	1202	1203	1204	1205	1206	1207	1208	1209	1210
Jaore 1210	1211	1212	1213	1214	1215	1216	1217	1218	1219	1220
Jaore 1220	1221	1222	1223	1224	1225	1226	1227	1228	1229	1230
Jaore 1230	1231	1232	1233	1234	1235	1236	1237	1238	1239	1240
Jaore 1240	1241	1242	1243	1244	1245	1246	1247	1248	1249	1250
Jaore 1250	1251	1252	1253	1254	1255	1256	1257	1258	1259	1260
Jaore 1260	1261	1262	1263	1264	1265	1266	1267	1268	1269	1270
Jaore 1270	1271	1272	1273	1274	1275	1276	1277	1278	1279	1280
Jaore 1280	1281	1282	1283	1284	1285	1286	1287	1288	1289	1290
Jaore 1200	1291	1292	1293	1294	1295	1296	1297	1298	1299	1300