Zieë
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Zieë is 'n groeate massa aan zaat water die in verbinjing steit mit 'n anger zieë of 'n oceaan. Zoea 'n oceaan wuuertj ouch waal èns es zieë aangeduudj, mer 'n oceaan vómrp 'n zèlfstenjig gehieël en kèntj 'n eige circulatie (zieëstroum). 'n Zieë daotaenge haet 'n baom die bie e continent huuertj. Es de verbinjing tösje zieër smaal is en oet ein of mieë zieëstraote besteit, sprèk me van 'n binnenzieë.
Zieër waere gevood dórch revere en dórch raengewater.
Zieëstrouminger
[bewirk | brón bewèrke]'t Water óp aerd steit neet stil, intaengedeil, 't is continu in bewaeging. De getiejewèrking verplaats ederen daag groeate massa's aan water euver de planeet en dórch drókversjille (veroorzaak dórch ónger angere temperatuur en zaatgraod) en 't corioliseffek óntstaon zieëstrouminger die veur watertransport euver de planeet zórge. Dees zieëstrouminger zeen ein van de belangriekste factore in 't klimaat óppe waereld, bieveurbeildj veurtj de gólfstroum wörmdje vanoet 't Caribisch gebied nao Europa, waat de oorzaak is det Europa e miljer klimaat haet es bieveurbeildj Canada of Siberië.
Zieëlaeve
[bewirk | brón bewèrke]
De zieër óp aerd höbben 'n cruciaal rol gespeeldj bie de óntwikkeling van 't laeve óp aerd. 't Laeve speeldje zich toet zoea 400 miljoen jaor trögk allein in 't water aaf. Slèchs in 't devoon tróchte de ieëste plent aan landj en produceerdje zie óp 'n groeate sjaol zoerstof, wonao in 'tzèlfdje tiedvak de amfibieër aan landj kóste gaon. Nag ömmer krioeltj 't in de zieër van laeve, wovan nag mer e deil is besjreve. Bekèndje deergruup die in en róndj de zieë laeve zeen visje, zieëzoogdere, zieësjildjpadde en zieëveugel. Meh van minstes zoea groeat belang zeen minder bekèndje gruup wie de weikdere, stieëkelhujige (wie zieëstèrrer en zieëegele), kreefachtige en kwalle. De basis van de voorpiramide in de zieë wuuertj gevórmp dórch eincellige wie de foraminifere, dinoflagellate, radiolaria, diatomeeë en 't fytoplankton. Inkel ecosysteme in de zieë zeen koraalriffe en kelpwajer.
Miensj en zieë
[bewirk | brón bewèrke]Al vanaaf d'n aajen tied spele de zieër 'n belangrieke rol veur de miensheid. Ze zeen 'n belangrieke brón van aeteswaar veur ós en de sjeepsboewtechnieke oet vreuger tieje maakdjen 't veur de miensj veur 't ieës meugelik groeate laajinger euver groeate aafstenj te verveure. Zieër woorte transportaore in de hanjel en krege e militair belang. 't Zaach klimaat det de gólfstroum Europa guuef is zónger twiefel 'n kritische factor gewaes in 't óntwikkele van de Europese besjaving en dórch de zieë is de Europese besjaving saer de renaissance weer euver de rès vanne waereldj oetgediedj. Spaeder krege de zieër 'n functie in 't waereldjwied persoeaneverveur en taengewuuerdig höbbe ze veural e belang in 't verveur van goedere. Ze vórme dèsdaags 'n vitaal laevesaor van de wèlvaartj.