Wes-Veluws

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Meugeleke definitie vaan 't Wes-Veluws (leechgreun)

't Wes-Veluws is 'n groop dialekte op 't breukvlak tösse Nedersaksisch en Nederfrankisch, veural gesproke in 't noordweste vaan de provincie Gelderland. 't Begrip Wes-Veluws weurt gebruuk in tegestèlling tot 't Oos-Veluws, wat mier oetgesproke Nedersaksisch vaan karakter is. Een verwant begrip, gebruuk in ander dialek-indeilinge, is sumpel-eweg Veluws. Dit begrip weurt door sommege dialektologe gehanteerd veur de Wes-Veluwse dialekte en e paar Oos-Veluwse dialekte, boebij 't mierendeel vaan de Oos-Veluwse dialekte daan mèt 't Sallands in ein grop kump (zuug hei-oonder veur mie details). "Veluws" zoonder mie weurt door Ethnologue erkind es 'n apaarte taol; de ISO 639-3-code is vel.

Verspreiing en definities

't Wes-Veluws weurt gesproke in 't westelek deil vaan de Veluwe, in eder geval in de plaotse Nunspeet, Harderwijk, Ermelo, Putten en Nijkerk en de kleinder plaotse die daorum eweg ligke. 't Dialek is doorgedroonge tot de eigeleke Veluwe, dat wèlt zègke de oonvröchbaar en gooddeils bebosde zandgrun, mèt es oostelekste plaotse de klein dörpkes Elspeet, Uddel, Kootwijk en Hoenderloo. Te zuie löp 't euver Barneveld door tot aon Lunteren (gemeinte Ede) en Scherpenzeel. 't Zet ziech door op 't groondgebeed vaan de provincie Utrei, boe 't volges de mieste definities in eder geval de plaotse Bunschoten-Spakenburg, Amersfoort en Leusden umvat (in de leste twie is 't dialek al zoe good wie verdwene).

Te weste daovaan liet me dèks 't Wes-Veluws ophawwe en 't Utreis-Alblasserweerds beginne. E paar dialekte höbbe nog typisch oosteleke kinmerke en kinne ouch aonspraak make op insleting bij 't Veluws. In Soest en Eemnes weure de Nederlandse ij en ui nog es uu resp. ie oetgesproke (huus "hoes", ies). Tot in Huizen - dit ligk al in 't Gooi, in Noord-Holland - sprik me d'n oetgaank -en in e woord wie laoten nog gans oet (te weste, wie in 't Limburgs: laote). Nog tot in Blaricum en Laren zeet me greun tegeneuver 't Hollands groen en kees ("kies") tegeneuver Hollands kaos/kaas. Te zuie en weste vaan Laren hèlt 't Nedersaksisch wie daan ouch op.

De grens mèt 't ooste is get minder raofeleg. Twie belaangrieke isoglosse loupe midde euver de Veluwe en sjeie 't Wes- vaan 't Oos-Veluws. Dit zien de old/oud-grens en de einheidsmiervoudgrens (zuug hei-oonder). De bove gegeve definitie baseert ziech op de ierste grens. Väöl andere, zoewie Jo Daan en A.A. Weijnen, numme de twiede isoglosse es grens. Zo hure de dialekte gesproke in de gemeintes Elburg en Oldebroek ouch bij 't (Wes-)Veluws, allewel tot me dao old en gold zeet veur "aajd" resp. "goud" (res vaan de Wes-Veluwe: oud en goud). Daan en Weijnen hantere allebei de naom Veluws, zoonder veurvoogsels, en rekene de res vaan de oosteleke groop tot 't "Gelders-Euverijssels" (Daan) of 't Sallands (Weijnen).

Kinmerke en oonderling versjèlle

Klaanke

Vocaolversjijnsele

De Aajdgermaanse î is in 't Wes-Veluws (oostelek vaan Huizen) behawwe; daodoor zeet me in 't Wes-Veluws ies en neet ijs.

De Aajdgermaanse û, in 't Limburgs es oe bewoerd gebleve en in 't Nederlands miestal tot ui gewore, kump in 't Wes-Veluws (ouch oostelek vaan Huizen) in de mieste gevalle trök es uu. Me zeet hei zoewel huus "hoes" es muus "moes". Dit in tegestèlling tot 't Sallands en Oos-Veluws, boe me (miestal) huus neve moes gebruuk.

De Standerdnederlandse aa kump in de mieste gevalle es ao trök, ouch dèks op plaotse boe de a vreuger kort waor.

In de o trejt frequint spontanen umlaut op. Dit is pas 't geval vaanaof de Gelders-Utreise provinciegrens. Wie noordeleker me kump, wie mier dit veurkump (hooi - heui, verlore(n) - verleure(n), broch - bröch ["brach"]).

De clusters old en olt zien tot respectievelek oud en out gewore (oud, hout, goud). Wie bove gezag gelt dit neet veur Elburg en Oldebroek.

De ii weurt tösse labiaol consonante geroond: vuuf "vief". Dit is ouch algemein in 't Ziews en Wes-Vlaoms.

Consonante

Veural vreuger oondersjeide de westeleke Veluwe ziech door de oetspraak vaan de Aajdgermaanse sk-. Dees combinatie kaom trök es sj-, wie dat ouch in de mieste Limburgse dialekte gebäört: sjaol, sjaop. In vreuger tije reikde dit gebeed tot in de stad Utrei, boe me nog begin twintegste iew sjiete opteikende. Roond 1950 waor dat beperk tot Nijkerk, Barneveld, Scherpenzeel en umgeving. Allewijl kump 't nog veur in Bunschoten-Spakenburg, en wijer bij awwere inwoeners vaan veural klein, relatief geïsoleerde gehuchter en naobersjappe: Hooglanderveen, Holkerveen, Nijkerkerveen, Zwartebroek, Kootwijkerbroek, De Valk en Steenenkamer. Oet de groete plaotse is de sj- al langer door sch- vervaange. Soms lievert dit hypercorrectie op: zoe kint me in Putten schem en schaal veur "jam" en "sjaal".

D'n oetgaank -en in e woord wie lopen weurt op de westeleke Veluwe op twie menere oetgesproke. In 't weste, vaanaof Huizen tot en mèt Barneveld en Ermelo, sprik me zoewel de sjwa es de n oet. In 't noordooste, vaanaof Harderwijk en Hoenderloo, sprik me allein de n oet: loopm. De n is dao oonderheveg aon progressief assimilatie en heet 'n ganse syllaab veur ziech allein. Dees oetspraok hèlt me dèks veur typisch Nedersaksisch.

Grammair

De Wes-Veluwse dialecte höbbe 'n einheidsmiervoud op -en: jiej lopen, wiej lopen, juliej lopen, zuliej lopen. Dit steit in tegestèlling tot 't gewoen Nedersaksisch einheidsmiervoud op -t. 't Is nao alle woersjijnlikheid in vreuger tije aon de Hollandse dialekte oontliend.

Vaanaajds kint 't Wes-Veluws mer ei woord veur de daarde persoen inkelvoud: hiej kin zoewel "heer" es "zij" beteikene. Dit is uniek binne de Germaanse taole. Oonder invlood vaan de Staanderdtaol verdwijnt dit kinmerk evels.

De Wes-Veluwse dialekte make ouch gei versjèl mie tösse manneleke en vrouweleke wäörd. In de noordelekste dialekte höbbe de vaanaajds vrouweleke wäörd evels wel de -e bewaord.

De mieste Wes-Veluwse dialekte kinne geine functionelen umlaut, neet in verkleinwäörd en neet in wèrkwoordsvörm. Dit in tegestèlling tot 't Oos-Veluws.

Vocabulair

't Vocabulair vaan de Wes-Veluwse dialekte vertuint aon d'n eine kant väöl Hollandsen invlood, meh aon d'n andere kant heet de isolatie vaan de Veluwe gezörg veur 't behaajd vaan väöl aw wäörd, die örges anders door lienwäörd vervaange zien. Zoe kint me op de Veluwe look veur "un" en zeerte veur "pien".

Taolhistorie

Vaanaajds waor de westeleke Veluwe Saksischtaoleg. Door 't lieg prestiesj vaan de Veluwe naom de streek gaw taoleleminte euver vaan gebeier mèt mie veurspood. Zoe waor 't in de zeventiende iew hiel oontvaankelek veur de Hollandse expansie. Wie Holland in verval raakde kaom de Hollandse expansie min of mie stèl te ligke. Nao 1900 höbbe invlode oet de Staanderdtaol en oet ander dialekte vaan 't Wes-Veluws gemaak wat 't noe is.

Dialekverluus en -behaajd

Vaan de Nedersaksische dialekte in Nederland heet 't Wes-Veluws mesjiens wel 't mieste te make mèt dialekverluus. De mieste sprekers zien awwere en oonder de jóngere is de dialekbehiersing hendeg lieg. Die 't spreke verminge 't dèks nog mèt väöl invlode oet 't Staanderdnederlands. Veural in Amersfoort is 't dialek bekans verdwene, en dit gelt ouch veur Leusden. Ouch in Nijkerk kump 't gebruuk vaan 't dialek sterker oonder drök te stoon door de ummer groeter Amersfoortse immigratie. In 't mie geïsoleerd vèssersdörp Bunschoten blijf 't dialek väöl beter behawwe. Nao 't noorde touw weurt de plaots die 't dialek nog innump lankzaamaon groeter.

Dao zien wieneg artieste en dergelieke die 't Wes-Veluws cultivere. Wel weurt 't gebruuk bij eveneminte wie de "Ossenmarkt" in Putten. Väöl groete plaotse höbbe intössen 'nen dictionair. Op de Nederlands-Nedersaksische Wikipedia, die sinds miert 2006 besteit, zien relatief väöl Wes-Veluwse artikele te vinde, zoetot 't dialek op 't internet good vertegewoordeg is.

Veurbeeld

't Paternoster in de dialekte vaan Putten en Nunspeet.

Puttens Onze Vaor die in de hemel is, Uw Naam wordt eheiligd, Uw Koninkriek komt, Uw wil geschiede Geliek in de hemel as oek op de eerde. Geef oens vandaag oens dagelijks brood, en vergeef oens onze schulden, geliek oek wulie oens onze schuldenaren vergeven; en breng ons niet in verzeuking, mar verlos oens van 't boze. Want van U is 't Koninkriek, en de kracht en de heerlijkheid, tot in de eeuwigheid. Amen.

Nunspeets Onze Vaor dee in de hemel is, Uw Naam wonnen eheiligd, Uw Koninkriek kump, Uw wil geschiede Gelieke in de hemel as oek op de eerde. Geef ons noen ons dagelijks brood, en vergeef ons onze schulden, gelieke oek wie vergeven onze schuldenaren; en leid ons neet in verzeuking, mar verlos ons van de boze. Want van U is 't Koninkriek, en de krach en de heerlijkheid, tot in de eeuwigheid. Amen.

Bronne en rifferenties

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan 't corresponderend Nederlands artikel. Oet dat artikel is ouch get teks letterlek euvergenómme. Wijer heet 't beukske Taal in stad en land - Utrechts, Veluws en Flevolands vaan Harry Scholtmeijer (D'n Haog, 2002, ISBN 90-12-09008-3) es bron gedeend.

Extern links

• Wes-Veluwse artikele op de Nederlands-Nedersaksische Wikipedia
• De Parabel vaan de Verlore Zoon in de dialekte vaan Nijkerk, Putten en Uddel